وێژە: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
پەرەپێدان و درێژکردنەوەی وتار
تاگ: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد
تاگ: پووچەڵکردنەوە
ھێڵی ١: ھێڵی ١:
{{بێ سەرچاوە}}
[[پەڕگە:1881 Kramskoi Frauenportraet anagoria.JPG|وێنۆک|چەپ|وێنەی ژنێکی ئەدەبدۆست ئیڤان کرامسکۆی، ١٨٨١]]
[[پەڕگە:1881 Kramskoi Frauenportraet anagoria.JPG|وێنۆک|چەپ|وێنەی ژنێکی ئەدەبدۆست ئیڤان کرامسکۆی، ١٨٨١]]
'''وێژە''' یان '''ئەدەب''' (بە [[ئینگلیزی]]: Literature، بە [[عەرەبی]]: أدب)، بریتییە لە شێوازێک بۆ دەربڕینی [[سۆز]] و [[بیرۆکە]] و [[ھزر]]ەکانی مرۆڤ بەجوانترین شێوازەکان کە لەنێوان [[شیعر]] و [[پەخشان]]دا یاری دەکات.
'''وێژە''' یان '''ئەدەب''' (بە [[ئینگلیزی]]: Literature، بە [[عەرەبی]]: أدب)، بریتییە لە شێوازێک بۆ دەربڕینی [[سۆز]] و [[بیرۆکە]] و [[ھزر]]ەکانی مرۆڤ بەجوانترین شێوازەکان کە لەنێوان [[شیعر]] و [[پەخشان]]دا یاری دەکات.


وێژە، بە دوو واتای جودا بەکاردێت، یەکەمیان تایبەتییە کە مەبەست پێی ئەو ئاخافتن و گوتراوانە نایابانەن کە خۆشی و شادی دەخەنە دڵی گوھدار و خوێنەرانەوە، جا گوتراوەکان ھۆنراوە بن یا [[پەخشان]]، ھەڵبەستی نایاب و ھۆزانی بەرز و چیرۆکی خۆش و گوتاری ناوازە گەلەک بەشی دی دەکەونە ژێر ئەم پێناسە، چونکە دێنە خوێندنەوە گوھـ لێبون، چەشەو لەزەتێکی ھونەریان لێ دێتە وەرگرتن. واتای گشتی (گشتی)یش، ئەو بەرھەمەی مێشکی مرۆڤە دەگرێتەوە کە لەشێوەی ئاخافتندا خۆی دەنوێنێت و لە لاپەڕەی کتێباندا دێتە نووسین لەم بارەیەوە کتێبی ڕێزمان و کتێبی وەرزش و سروشت زانی ئەدەبێکن بە واتای گشتی. چونکە بەرھەمی ھەمە چەشنی مێشکی مرۆڤ دەنوێنن کە مەرج نییە لە کاتی خوێندنەوەیاندا ئەو خۆشی و لەزەتیان لێ وەربگیرێت کە لە ئەدەبی واتای تایبەتی وەردەگیرێن.
<big>'''ئەدەب'''</big>
وشەی ئەدەب کە (وێژە)شی پێ دەگوترێت، بە دوو واتای جودا بەکاردێت، یەکەمیان تایبەتییە کە مەبەست پێی ئەو ئاخافتن و گوتراوانە نایابانەن کە خۆشی و شادی دەخەنە دڵی گوھدار و خوێنەرانەوە، جا گوتراوەکان ھۆنراوە بن یا [[پەخشان]]، ھەڵبەستی نایاب و ھۆزانی بەرز و چیرۆکی خۆش و گوتاری ناوازە گەلەک بەشی دی دەکەونە ژێر ئەم پێناسە، چونکە دێنە خوێندنەوە گوھـ لێبون، چەشەو لەزەتێکی ھونەریان لێ دێتە وەرگرتن. واتای گشتی (گشتی)یش، ئەو بەرھەمەی مێشکی مرۆڤە دەگرێتەوە کە لەشێوەی ئاخافتندا خۆی دەنوێنێت و لە لاپەڕەی کتێباندا دێتە نووسین لەم بارەیەوە کتێبی ڕێزمان و کتێبی وەرزش و سروشت زانی ئەدەبێکن بە واتای گشتی. چونکە بەرھەمی ھەمە چەشنی مێشکی مرۆڤ دەنوێنن کە مەرج نییە لە کاتی خوێندنەوەیاندا ئەو خۆشی و لەزەتیان لێ وەربگیرێت کە لە ئەدەبی واتای تایبەتی وەردەگیرێن.


== <big>'''ڕەگەزەکانی وێژە'''<big> ==
*١. <big>'''سۆز:'''</big> کار دەکاتە سەر ئەندێشەو دڵ و وا دەکات کە بە ئارەزوویەکی خۆشەویستانە بشنێتەوە.
*٢. <big>'''بیر:'''</big> یا (فیکرە)ی ئەدیب‌و نووسەر ڕەگەزی بنەڕەتی بەرهەمی ئەدەبییە.
٣. <big>'''ئەندێشە:'''</big> ئەویش خەیاڵێکی تیژ تێپەڕی پەنهانییە لەدڵدا، ئەندێشە نەبێ ئیشی هونەرە ئاشکراییەکانی ئەدەب دەوەستێ.
*٤. <big>'''واتا:'''</big> واتای مەبەستەکە ڕوون دەکاتەوەو لەڕووی وشەو ڕستەوە بەجوانی دایدەڕێژێ تا سۆزو ئەندێشەکە ڕوون بکاتەوە.

<big>'''مێژووی ئەدەب'''</big>
مێژووی ئەدەب بەشێکە لە مێژووی گشتی نەتەوە بە تێکڕا دەکەوێتە بەر بەرنامەکانی مێژوو، لە دیرۆك‌و مێژووی گشتیدا هەندێک ڕاستی هەن‌و باس دەکرێن کە سەر بە سەردەمی ڕابردوون‌و لەگەڵ ئێستادا پەیوەندییان بڕاوە.
بەڵام لە مێژووی ئەدەبدا، هۆنراوەو پەخشان هەر کاریگەرن‌و زیندوون، چونکە توانای وڕووژاندنی بیرو سۆزیان هەیە.
مێژووی هەر نەتەوەیەکیش کاتێک پەیدا دەبێت کە ئەو نەتەوەیە سامانێکی ئەدەبی لا پەیدا ببێت کە شایانی نووسینەوەو مێژوو بۆ دانان بێت. مێژووی ئەدەب زانستێکە باس لە چۆنیەتی زمان‌و ئەو هۆنراوەو پەخشانە جوانانە دەکات کە بۆمان بەجێ ماون، بەرزیی‌و نزمییان دەردەخات، لە کاروبارو ژیانی هۆزانڤان‌و نووسەر‌و ئەدەبیاتیش دەدوێت هەروەها بەرهەمەکانیشیان هەلدەسەنگێنێت.

<big>'''ڕەخنەی ئەدەب'''</big>
دیارە هەر لەو دەمەی خەلك گوێیان لە هۆنراوەی شاعیران یا وتاروو شتی تربووە، هەندێکیان بیروڕای خۆیان دەربڕیوە، ستایشی بەرهەمەکانیان کردووە، یانیش کەم‌و کورتییان پیشان داون، کە ئەوەیان یەکەم شێوەی ڕەخنەی ئەدەبی بووە، لە پاشان وردە وردە پەرەی پێ دراوەو پێشکەوتووە تا وای لێ هاتووە ببێتە خاوەنی چەند ڕێ‌و شوێنێکی تایبەتی بەشێوەیەکی وا کە لە دواییدا بووبێتە هونەرێکی نایابی سەربەخۆ.

دیاره ڕەخنە هەر لەگەڵ پەیدابوونی ئەدەبدا پەیدا بووە کە لەم لایەنەوە پێش مێژووی ئەدەب کەوتووە، چوونکە وا دەرکەوتووە کە شاعیر‌و هۆزانڤانە کۆنەکانی عەرەب‌و نەتەوەکانی تر هەر خۋشیان رەخنەگر بوون، بۆ نموونە [[ئەرستۆڤان]] یەکەم ڕەخنەگری یۋنانی شاعیر بووەو یەك ڕۆمانی دوورو درێژی بە ناوی (بۆقەکان) تەرخان کردووە بۆ ڕەخنەگرتن لە هەر سێ شاعیری تراژیدی یۆنان (سۆفۆکلیس)و (یۆرۆپیدس)و (ئەشیل)، لەبەر ئەوە دەتوانین بڵێین کە ڕەخنەگرانی سەرەتا شاعیر بوون.

سەرەتای ڕەخنەسازیی لە ئەدەبی کوردیدا دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی حەڤدەمی زایینی‌و لەم بوارەدا ([[ئەحمەدی خانی]]) شاعیر پێشەنگ بووە، هەروەها ([[حاجی قادری کۆیی]]) لە ڕەخنەدا جێ پەنجەی دیارە. ڕەخنەی ئەدەبیش بریتییە لە هونەری لێکۆڵینەوەو توێژینەوەو لە یەک جوداکردنەوەی شێوازەکان، ئەوەشیان ڕێبازی گشتی نووسەرو جۆرو دەربڕین‌و بیرکردنەوەی‌و هەست‌و سۆزی دەگرێتەوە، واتە شێوازی تایبەتی نووسەر هەموو ئەو ڕەگەزانە دەگرێتەوە کە ناومان بردن.

== سەرچاوەکان ==
پەرتووکی پۆلی نۆیەمی بنەڕەتی/بەشی ئەدەب


{{تووڵی دەروازە|وێژە}}
{{تووڵی دەروازە|وێژە}}

وەک پێداچوونەوەی ‏١١:٤٥، ٢٠ی تەممووزی ٢٠٢٠

وێنەی ژنێکی ئەدەبدۆست ئیڤان کرامسکۆی، ١٨٨١

وێژە یان ئەدەب (بە ئینگلیزی: Literature، بە عەرەبی: أدب)، بریتییە لە شێوازێک بۆ دەربڕینی سۆز و بیرۆکە و ھزرەکانی مرۆڤ بەجوانترین شێوازەکان کە لەنێوان شیعر و پەخشاندا یاری دەکات.

وێژە، بە دوو واتای جودا بەکاردێت، یەکەمیان تایبەتییە کە مەبەست پێی ئەو ئاخافتن و گوتراوانە نایابانەن کە خۆشی و شادی دەخەنە دڵی گوھدار و خوێنەرانەوە، جا گوتراوەکان ھۆنراوە بن یا پەخشان، ھەڵبەستی نایاب و ھۆزانی بەرز و چیرۆکی خۆش و گوتاری ناوازە گەلەک بەشی دی دەکەونە ژێر ئەم پێناسە، چونکە دێنە خوێندنەوە گوھـ لێبون، چەشەو لەزەتێکی ھونەریان لێ دێتە وەرگرتن. واتای گشتی (گشتی)یش، ئەو بەرھەمەی مێشکی مرۆڤە دەگرێتەوە کە لەشێوەی ئاخافتندا خۆی دەنوێنێت و لە لاپەڕەی کتێباندا دێتە نووسین لەم بارەیەوە کتێبی ڕێزمان و کتێبی وەرزش و سروشت زانی ئەدەبێکن بە واتای گشتی. چونکە بەرھەمی ھەمە چەشنی مێشکی مرۆڤ دەنوێنن کە مەرج نییە لە کاتی خوێندنەوەیاندا ئەو خۆشی و لەزەتیان لێ وەربگیرێت کە لە ئەدەبی واتای تایبەتی وەردەگیرێن.