نیوزیلاند: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary
تاگەکان: دەستکاریی مۆبایل دەستکاری بە بەرنامەی مۆبایل دەستکاریی بەرنامەی ئای-ئۆ-ئێس
شائەمراز، تاگی نوێکردنەوە
ھێڵی ١: ھێڵی ١:
{{نوێکردنەوە}}
{{Coord|42|S|174|E|scale:5000000_source:GNS|display=title}}
{{Coord|42|S|174|E|scale:5000000_source:GNS|display=title}}
'''نیوزیلاند''' (بە ئینگلیزی: ''New Zealand'') وڵاتێکە لە [[ئۆقیانووسیا]] و لە چەند دوورگە پێکھاتووە. پایتەختەکەی [[ویلینگتۆن]]ە.
'''نیوزیلاند''' (بە ئینگلیزی: ''New Zealand'') وڵاتێکە لە [[ئۆقیانووسیا]] و لە چەند دوورگە پێکھاتووە. پایتەختەکەی [[ویلینگتۆن]]ە.


== زانیاری گشتی ==
== زانیاری گشتی ==
پایتەخت: ویلنگتون<br />
پایتەخت: ویلنگتون{{ھن}}
رێژەی دانیشتوان:4.3ملێون کەس<br />
رێژەی دانیشتوان:٤٫٣ملێون کەس{{ھن}}
روبەر:268،680 کیلۆمەتری چوارگۆشە<br />
روبەر:٢٦٨٬٦٨٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە{{ھن}}
سەربەخۆیی:1907
سەربەخۆیی:١٩٠٧
<br />زمان:[[ئینگلیزی]] ومائوری<br />
{{ھن}}زمان:[[ئینگلیزی]] ومائوری{{ھن}}
ئایین :مەسیحی<br />
ئایین :مەسیحی{{ھن}}
ناوەندی‌ تەمەن: 78 ساڵ پیاوان و81 ساڵ ژنان<br />
ناوەندی تەمەن: ٧٨ ساڵ پیاوان و٨١ ساڵ ژنان{{ھن}}
داھاتی سەرانە:30234
داھاتی سەرانە:٣٠٢٣٤
<br />دراو:دۆلاری نیوزلاند<br />
{{ھن}}دراو:دۆلاری نیوزلاند{{ھن}}
ھێمای ئەنتەرنێت:nz
ھێمای ئەنتەرنێت:nz
<br />کۆدی تەلەفون:64+
{{ھن}}کۆدی تەلەفون:٦٤+


== جوگرافیا ==
== جوگرافیا ==
ئەم وڵاتە پێکھاتوە لە دو دورگەی گەورەو و چەندین دورگەی بچوک و ھەروەھا چەندین ناوچەی ئۆتۆنۆم لەوانە:نیو دورگەکانی کۆک ، نیو کاڵدۆنیا
ئەم وڵاتە پێکھاتوە لە دو دورگەی گەورەو و چەندین دورگەی بچوک و ھەروەھا چەندین ناوچەی ئۆتۆنۆم لەوانە:نیو دورگەکانی کۆک، نیو کاڵدۆنیا
مەودایەکی زۆر لە نێوان نیوزلاند و وشکانیەکانی دیکەی‌ گۆی زەوی ھەیە، دو ھەزار کیلۆمەتر لە نێوان ئەم وڵاتە و نزیکترین دراوسێی کە ولاَتی‌ ئوستورالیایە مەودا ھەیە، دەریای تاسمان دەکەوێتە نێوانیان.
مەودایەکی زۆر لە نێوان نیوزلاند و وشکانیەکانی دیکەی گۆی زەوی ھەیە، دو ھەزار کیلۆمەتر لە نێوان ئەم وڵاتە و نزیکترین دراوسێی کە وڵاتی ئوستورالیایە مەودا ھەیە، دەریای تاسمان دەکەوێتە نێوانیان.
دوای ئوستورالیا نزیکترین دراوسێکانی لە باکورەوە دورگەکانی تونگا و [[فیجی]] و پۆلۆنێزیەکانن.
دوای ئوستورالیا نزیکترین دراوسێکانی لە باکورەوە دورگەکانی تونگا و [[فیجی]] و پۆلۆنێزیەکانن.


== دانیشتوان ==
== دانیشتوان ==
زۆرینەی دانیشتوانی نیوزلاند کۆچبەرە ئەوروپیەکانن بە تایبەتی بەریتانی و ئیرلەندی. گرنگترین کەمەنەتەوەی رەنگین پێست مائوریەکانن کە دانیشتوی رەسەنی ئەو وڵاتەن و بە ھەزاران ساڵە لەوێ ژیاون.کەمەنەتەوەی دیکە [[ئاسیا]]یی و پۆلۆنێزیەکانن کە زۆرتر لە شارەگەورەکان نیشتەجێن.
زۆرینەی دانیشتوانی نیوزلاند کۆچبەرە ئەوروپیەکانن بە تایبەتی بەریتانی و ئیرلەندی. گرنگترین کەمەنەتەوەی رەنگین پێست مائوریەکانن کە دانیشتوی رەسەنی ئەو وڵاتەن و بە ھەزاران ساڵە لەوێ ژیاون. کەمەنەتەوەی دیکە [[ئاسیا]]یی و پۆلۆنێزیەکانن کە زۆرتر لە شارەگەورەکان نیشتەجێن.
لە72% ی‌ دانیشتوانی نیوزلاند نیشتەجێی 16 شاری ئەم وڵاتەن. نیوەی ئەم رێژەیە لە چوارشاری سەرەکی:ئوکلاند ،ولینگتۆن، ھامیلتۆن وچراست چێرچ دەژین.
٧٢٪ی دانیشتوانی نیوزلاند نیشتەجێی ١٦ شاری ئەم وڵاتەن. نیوەی ئەم رێژەیە لە چوارشاری سەرەکی:ئوکلاند، ولینگتۆن، ھامیلتۆن وچراست چێرچ دەژین.

== مێژوو ==
== مێژوو ==
لە ساڵی 1649دا دەریاوان "ئابڵ جانسۆن تاسمان" یەکەم ئەوروپی بو کە پێی نایە کەنارەکانی نیوزلاند.بە ھۆی کۆژرانی چەندین مەلەوانی پاپۆرەکەی جانسۆن بە دەستی مائوریەکان بۆ ماوەیەکی زۆر چیدی ئەوروپیەکان بەم دورگەدا نەھاتنەوە
لە ساڵی ١٦٤٩دا دەریاوان «ئابڵ جانسۆن تاسمان» یەکەم ئەوروپی بو کە پێی نایە کەنارەکانی نیوزلاند. بە ھۆی کۆژرانی چەندین مەلەوانی پاپۆرەکەی جانسۆن بە دەستی مائوریەکان بۆ ماوەیەکی زۆر چیدی ئەوروپیەکان بەم دورگەدا نەھاتنەوە
120 ساڵ پاش ھاتنی دەریاوان جانسۆن لە ساڵی1769 دەریاوانی بەریتانی "جەیمز کۆک" رێی کەوتە ئەم دورگەیە و لەم رێکەوتە بەدواوە پێوەندی ئەوروپی و مائوریەکان دەستی پێکرد.
١٢٠ ساڵ پاش ھاتنی دەریاوان جانسۆن لە ساڵی ١٧٦٩ دەریاوانی بەریتانی «جەیمز کۆک» رێی کەوتە ئەم دورگەیە و لەم رێکەوتە بەدواوە پێوەندی ئەوروپی و مائوریەکان دەستی پێکرد.
لە سەدەی نۆزدە کۆچکردنی‌ ئەوروپیەکان بۆ نیوزلاند دەستی پێکرد.ئەمانە زۆرتر گروپ گەلێکی ئاینی بون کە لە [[سکۆتلاند]] و بەریتانیاوە ھاتبون.بە پێی رێکەوتنی حکومەتی بەریتانیا و مائوریەکان لە ساڵی 1840 ئەم وڵاتە بوە بەشێک لە ئیمپراتوَریەتی بەریتانیا.لە ساڵی 1856 یەکەم حکومەتی ئۆتۆنۆم لەم وڵاتەدا پێکھات و لە ساڵی 1876 دەسەڵاتی ناوەندی دەستی بە سەرانسەری ئەم وڵاتەداگرت.
لە سەدەی نۆزدە کۆچکردنی ئەوروپیەکان بۆ نیوزلاند دەستی پێکرد. ئەمانە زۆرتر گروپ گەلێکی ئاینی بون کە لە [[سکۆتلاند]] و بەریتانیاوە ھاتبون. بە پێی رێکەوتنی حکومەتی بەریتانیا و مائوریەکان لە ساڵی ١٨٤٠ ئەم وڵاتە بوە بەشێک لە ئیمپراتوَریەتی بەریتانیا. لە ساڵی ١٨٥٦ یەکەم حکومەتی ئۆتۆنۆم لەم وڵاتەدا پێکھات و لە ساڵی ١٨٧٦ دەسەڵاتی ناوەندی دەستی بە سەرانسەری ئەم وڵاتەداگرت.
نیوزلاند لە ساڵی 1907 سەربەخۆیی راگەیاند بەڵام پۆستی رەمزی سەرۆکی حکومەتی بۆ شاژنی بەریتانیا ھێشتەوە. جێگری شاژن لەو وڵاتە سەرفەرمانداری گشتییە کە بە پێشنیاری سەرۆک وەزیر و بە دەنگی پەرلەمان ھەڵدەبژێردرێ.
نیوزلاند لە ساڵی ١٩٠٧ سەربەخۆیی راگەیاند بەڵام پۆستی رەمزی سەرۆکی حکومەتی بۆ شاژنی بەریتانیا ھێشتەوە. جێگری شاژن لەو وڵاتە سەرفەرمانداری گشتییە کە بە پێشنیاری سەرۆک وەزیر و بە دەنگی پەرلەمان ھەڵدەبژێردرێ.

== سەرۆکایەتی ==
== سەرۆکایەتی ==
سەرۆکی ئەو وڵاتە "شاژن ئیلیزابێتی دووھەمە" و سەر فەرمانداری گشتی لە لایەن پەڕلەمانی وڵاتەوە ھەڵدەبژێردرێت و وبەرپرسیارەتی واژۆکردنی یاساکانی لە ئەستۆیە. دەسەڵاتی شاژن و سەرفەرماندار رەمزیە و پەرلەمان کە لە لایەن خەڵکەوە ھەڵبژێردراوە دەسەڵاتی سەرەکیە. سەرۆکی حکومەت واتە سەرۆکی دەزگای بەرێوەبەر لە لایەن پەڕلەمانەوە ھەڵدەبژێردرێت.
سەرۆکی ئەو وڵاتە «شاژن ئیلیزابێتی دووھەمە» و سەر فەرمانداری گشتی لە لایەن پەڕلەمانی وڵاتەوە ھەڵدەبژێردرێت و وبەرپرسیارەتی واژۆکردنی یاساکانی لە ئەستۆیە. دەسەڵاتی شاژن و سەرفەرماندار رەمزیە و پەرلەمان کە لە لایەن خەڵکەوە ھەڵبژێردراوە دەسەڵاتی سەرەکیە. سەرۆکی حکومەت واتە سەرۆکی دەزگای بەرێوەبەر لە لایەن پەڕلەمانەوە ھەڵدەبژێردرێت.

== زمان ==
== زمان ==
لە 95 % ی خەڵکی نیوزلاد بە زمانی [[ئینگلیزی]] قسەدەکەن و ھەر ئەم زمانەش زمانی رەسمی [[وڵات]]ە.
لە ٩٥٪ ی خەڵکی نیوزلاد بە زمانی [[ئینگلیزی]] قسەدەکەن و ھەر ئەم زمانەش زمانی رەسمی [[وڵات]]ە.

== دەسەڵات و سیاسەت ==
== دەسەڵات و سیاسەت ==
جۆری دەسەڵاتی سیاسی نیوزلاند پاشایەتی سنوردارە و دیموکراسیەکی پەرلەمانی ھەیە. باڵاترین پۆست لەم وڵاتە مەلیکەی بەریتانیا واتە ئەلیزابێتی دوھەمە.
جۆری دەسەڵاتی سیاسی نیوزلاند پاشایەتی سنوردارە و دیموکراسیەکی پەرلەمانی ھەیە. باڵاترین پۆست لەم وڵاتە مەلیکەی بەریتانیا واتە ئەلیزابێتی دوھەمە.
کە بە پێی یاسای 1974 وەک مەلیکەی نیوزلاند و سەرۆک وڵات دەناسرێ. سەرفەرماندار نوێنەری مەلیکەیە لە نیوزلاندو کەسی یەکەمی وڵاتە.ئێستا کە (ئاناند ساتیاناند) ئەم پۆستەی لە ئەستۆیە.
کە بە پێی یاسای ١٩٧٤ وەک مەلیکەی نیوزلاند و سەرۆک وڵات دەناسرێ. سەرفەرماندار نوێنەری مەلیکەیە لە نیوزلاندو کەسی یەکەمی وڵاتە. ئێستا کە (ئاناند ساتیاناند) ئەم پۆستەی لە ئەستۆیە.
ئەم وڵاتەش وەک بەریتانیا یاسای بنەرەتی نوسراوەی نیە،بەڵام یاسای مەرجدارکردنی ساڵی 1986 یاسا ورێساکانی ئەم دەوڵەتەی رونکردوەتەوە. سەرۆک وەزیر سەرۆکی حکومەتە و لە لایەن پەرلەمانەوە ھەڵدەبژێردرێت ، سەرۆک وەزیری ئێستای نیوزلاند ھێلێن کلارکی سەرۆکی پارتی کاری نیوزلاندە.
ئەم وڵاتەش وەک بەریتانیا یاسای بنەرەتی نوسراوەی نیە، بەڵام یاسای مەرجدارکردنی ساڵی ١٩٨٦ یاسا ورێساکانی ئەم دەوڵەتەی رونکردوەتەوە. سەرۆک وەزیر سەرۆکی حکومەتە و لە لایەن پەرلەمانەوە ھەڵدەبژێردرێت، سەرۆک وەزیری ئێستای نیوزلاند ھێلێن کلارکی سەرۆکی پارتی کاری نیوزلاندە.
لە ھەڵبژاردنی گشتی کە سێ ساڵ جارێک بەرێوە دەچێت ،120 نوێنەری پارلەمان ھەڵدەبژێردرێن.لە ھەڵبژاردنی ساڵی 2005 پارتی کار بە سەرۆکایەتی "جیم ئەندێتۆن" زۆرینەی دەنگەکانی بە دەست ھێنا. (جان کەی) سکرتێری پارتی گەل سەرۆکی ئۆپۆزیسیۆنە .پارتی سەوز و پارتی "داھاتوی یەکگرتو" دو پارتی گرنگی دیکەی ئەم وڵاتەن.پارتی مائوری و پارتی یاساش بەشێکن لە ئۆپۆزسیۆن.
لە ھەڵبژاردنی گشتی کە سێ ساڵ جارێک بەرێوە دەچێت ،١٢٠ نوێنەری پارلەمان ھەڵدەبژێردرێن. لە ھەڵبژاردنی ساڵی ٢٠٠٥ پارتی کار بە سەرۆکایەتی «جیم ئەندێتۆن» زۆرینەی دەنگەکانی بە دەست ھێنا. (جان کەی) سکرتێری پارتی گەل سەرۆکی ئۆپۆزیسیۆنە. پارتی سەوز و پارتی «داھاتوی یەکگرتو» دو پارتی گرنگی دیکەی ئەم وڵاتەن. پارتی مائوری و پارتی یاساش بەشێکن لە ئۆپۆزسیۆن.
لە مارسی 2005 تا ئوکتوبەری‌ 2006 نیوزلاند تەنیا وڵات بوو لەجیھاندا کە سەرۆکی وڵات و سەرۆکی ھەرسێ دەزگا سەرەکیەکانی وڵات واتە دەزگای بەرێوەبەر و دەزگای یاسادانان و دەزگای داد ،ژن بون<br />
لە مارسی ٢٠٠٥ تا ئوکتوبەری ٢٠٠٦ نیوزلاند تەنیا وڵات بوو لەجیھاندا کە سەرۆکی وڵات و سەرۆکی ھەرسێ دەزگا سەرەکیەکانی وڵات واتە دەزگای بەرێوەبەر و دەزگای یاسادانان و دەزگای داد، ژن بون{{ھن}}
مەلیکە ئەلیزابت<br />
مەلیکە ئەلیزابت{{ھن}}
سەرفەرمانداری گشتی:سیلڤیا کارترایت<br />
سەرفەرمانداری گشتی:سیلڤیا کارترایت{{ھن}}
سەرۆک وەزیران:ھێلێن کلارک<br />
سەرۆک وەزیران:ھێلێن کلارک{{ھن}}
سەرۆکی دەزگای داد:سییان ئێلیاس<br />
سەرۆکی دەزگای داد:سییان ئێلیاس{{ھن}}
سەرۆکی پارلەمان:مارگارێت ڤیلسۆن<br />
سەرۆکی پارلەمان:مارگارێت ڤیلسۆن{{ھن}}
جێی ئاماژەیە بەرێوبەری گشتی گەورەترین کۆمپانیای ئەم وڵاتەش خاتوو "ترێزا گاتۆنگ"ە<br />
جێی ئاماژەیە بەرێوبەری گشتی گەورەترین کۆمپانیای ئەم وڵاتەش خاتوو «ترێزا گاتۆنگ» ە{{ھن}}
لە [[مێژوو]]دا نیوزلاند پێشەنگی نەھێشتنی جیاوزای‌ رەگەزی بووە.ئەم وڵاتە یەکەم وڵاتی جیھان بووە کە مافی دەنگدانی ژنانی بە رەسمی ناسیوە ، بەڵام تا ساڵی 1919 ژنانی ئەم وڵاتە نەیانتوانی خۆیان بۆ پەرلەمان بپاڵێون.
لە [[مێژوو]]دا نیوزلاند پێشەنگی نەھێشتنی جیاوزای رەگەزی بووە. ئەم وڵاتە یەکەم وڵاتی جیھان بووە کە مافی دەنگدانی ژنانی بە رەسمی ناسیوە، بەڵام تا ساڵی ١٩١٩ ژنانی ئەم وڵاتە نەیانتوانی خۆیان بۆ پەرلەمان بپاڵێون.

== ئابووری ==
== ئابووری ==
ئابوری نیوزلاند پێشکەوتووە و روو لە گەشەیە.رێژەی بەرھەمی ساڵی 2007 128.1 ملیار دۆلار بوە و داھاتی سەرانەشی لەم ساڵەدا 30234 دۆلار بوە .کە بەم پێیە بیست و ھەشتەمین وڵاتی جیھانە.
ئابوری نیوزلاند پێشکەوتووە و روو لە گەشەیە. رێژەی بەرھەمی ساڵی ٢٠٠٧ ١٢٨٫١ میلیارد دۆلار بوە و داھاتی سەرانەشی لەم ساڵەدا ٣٠٢٣٤ دۆلار بوە. کە بەم پێیە بیست و ھەشتەمین وڵاتی جیھانە.

== پلەو پێگەی نیوزلاند ==
== پلەو پێگەی نیوزلاند ==
پلەو پێگەی نیوزلاند لە روی پێوانە جیھانیەکانی گەشەکردن و پێشکەوتن، بە پشت بەستن بە چەندین لێکۆڵینەوەی زانستی ئەمانەن:<br />
پلەو پێگەی نیوزلاند لە روی پێوانە جیھانیەکانی گەشەکردن و پێشکەوتن، بە پشت بەستن بە چەندین لێکۆڵینەوەی زانستی ئەمانەن:{{ھن}}
پێوانی گەشەکردنی مرۆیی- سندوقی گەشەی ئابوری-کۆمەڵایەتی unساڵی 2006 –پلەی 19 ی جیھان بووە<br />
پێوانی گەشەکردنی مرۆیی- سندوقی گەشەی ئابوری-کۆمەڵایەتی unساڵی ٢٠٠٦ –پلەی ١٩ ی جیھان بووە{{ھن}}
ئاستی ژیان- گۆڤاری ئێکۆنۆمیست ساڵی 2006-پلەی 15 دایە<br />
ئاستی ژیان- گۆڤاری ئێکۆنۆمیست ساڵی ٢٠٠٦-پلەی ١٥ دایە{{ھن}}
دڵخۆش بون بە ژیان ئەنیستیتۆ لیاتۆم ساڵی2007- پلەی یەکەم<br />
دڵخۆش بون بە ژیان ئەنیستیتۆ لیاتۆم ساڵی٢٠٠٧- پلەی یەکەم{{ھن}}
ئاستی بەختەوەری وخۆشگوزەرانی گشتی- ئەنیستیتۆ لێگاتۆم ساڵی 2007-پلەی 5
ئاستی بەختەوەری وخۆشگوزەرانی گشتی- ئەنیستیتۆ لێگاتۆم ساڵی ٢٠٠٧-پلەی ٥
<br />ھەڵسەنگاندنی ئاستی ژیان –دامەزراوەی مێرسێر ساڵی 2007-ئۆکلەند پێنجەمین و ولینگتۆن پلەی پانزەھەمی شارە لەبارەکانی جیھان بۆ ژیان بەسەر بردن.
{{ھن}}ھەڵسەنگاندنی ئاستی ژیان –دامەزراوەی مێرسێر ساڵی ٢٠٠٧-ئۆکلەند پێنجەمین و ولینگتۆن پلەی پانزەھەمی شارە لەبارەکانی جیھان بۆ ژیان بەسەر بردن.
پێوەری ئاشتی جیھانی-پلەی 4
پێوەری ئاشتی جیھانی-پلەی ٤
<br />ئازادی کاری راگەیاندن-رێکخراوەی ھەواڵنێرانی بێ سنور-پلەی 15
{{ھن}}ئازادی کاری راگەیاندن-رێکخراوەی ھەواڵنێرانی بێ سنور-پلەی ١٥
<br />پێوەری گەندەڵی ئابوری-یەکێکە لەو سێ وڵاتەی کەمترین رێژەی گەندەڵی ئابوری تیایە.
{{ھن}}پێوەری گەندەڵی ئابوری-یەکێکە لەو سێ وڵاتەی کەمترین رێژەی گەندەڵی ئابوری تیایە.

== ڕێبەران ==
== ڕێبەران ==
سەرۆکی [[وڵات]]:مەلیکە ئەلیزابێت<br />
سەرۆکی [[وڵات]]:مەلیکە ئەلیزابێت{{ھن}}
سەرفەرمانداری گشتی:ئاناند ساتیاناند<br />
سەرفەرمانداری گشتی:ئاناند ساتیاناند{{ھن}}
سەرۆک وەزیر:ھێلێن کلارک
سەرۆک وەزیر:ھێلێن کلارک

== سەرچاوەکان ==
== سەرچاوەکان ==
نەوا <ref>http://ku.radionawa.com/Detail.aspx?id=1807&LinkID=71{{dead link|date=December 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{dead link|date=September 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{dead link|date=September 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
نەوا<ref>http://ku.radionawa.com/Detail.aspx?id=1807&LinkID=71{{dead link|date=December 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}{{dead link|date=September 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}{{dead link|date=September 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}</ref>
{{وڵاتەکانی ئۆقیانووسیا}}
{{وڵاتەکانی ئۆقیانووسیا}}



وەک پێداچوونەوەی ‏١٢:٠٩، ١ی شوباتی ٢٠٢٠

پۆتانەکان: 42°S 174°E / 42°S 174°E / -42; 174 نیوزیلاند (بە ئینگلیزی: New Zealand) وڵاتێکە لە ئۆقیانووسیا و لە چەند دوورگە پێکھاتووە. پایتەختەکەی ویلینگتۆنە.

زانیاری گشتی

پایتەخت: ویلنگتون
رێژەی دانیشتوان:٤٫٣ملێون کەس
روبەر:٢٦٨٬٦٨٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە
سەربەخۆیی:١٩٠٧
زمان:ئینگلیزی ومائوری
ئایین :مەسیحی
ناوەندی تەمەن: ٧٨ ساڵ پیاوان و٨١ ساڵ ژنان
داھاتی سەرانە:٣٠٢٣٤
دراو:دۆلاری نیوزلاند
ھێمای ئەنتەرنێت:nz
کۆدی تەلەفون:٦٤+

جوگرافیا

ئەم وڵاتە پێکھاتوە لە دو دورگەی گەورەو و چەندین دورگەی بچوک و ھەروەھا چەندین ناوچەی ئۆتۆنۆم لەوانە:نیو دورگەکانی کۆک، نیو کاڵدۆنیا مەودایەکی زۆر لە نێوان نیوزلاند و وشکانیەکانی دیکەی گۆی زەوی ھەیە، دو ھەزار کیلۆمەتر لە نێوان ئەم وڵاتە و نزیکترین دراوسێی کە وڵاتی ئوستورالیایە مەودا ھەیە، دەریای تاسمان دەکەوێتە نێوانیان. دوای ئوستورالیا نزیکترین دراوسێکانی لە باکورەوە دورگەکانی تونگا و فیجی و پۆلۆنێزیەکانن.

دانیشتوان

زۆرینەی دانیشتوانی نیوزلاند کۆچبەرە ئەوروپیەکانن بە تایبەتی بەریتانی و ئیرلەندی. گرنگترین کەمەنەتەوەی رەنگین پێست مائوریەکانن کە دانیشتوی رەسەنی ئەو وڵاتەن و بە ھەزاران ساڵە لەوێ ژیاون. کەمەنەتەوەی دیکە ئاسیایی و پۆلۆنێزیەکانن کە زۆرتر لە شارەگەورەکان نیشتەجێن. ٧٢٪ی دانیشتوانی نیوزلاند نیشتەجێی ١٦ شاری ئەم وڵاتەن. نیوەی ئەم رێژەیە لە چوارشاری سەرەکی:ئوکلاند، ولینگتۆن، ھامیلتۆن وچراست چێرچ دەژین.

مێژوو

لە ساڵی ١٦٤٩دا دەریاوان «ئابڵ جانسۆن تاسمان» یەکەم ئەوروپی بو کە پێی نایە کەنارەکانی نیوزلاند. بە ھۆی کۆژرانی چەندین مەلەوانی پاپۆرەکەی جانسۆن بە دەستی مائوریەکان بۆ ماوەیەکی زۆر چیدی ئەوروپیەکان بەم دورگەدا نەھاتنەوە ١٢٠ ساڵ پاش ھاتنی دەریاوان جانسۆن لە ساڵی ١٧٦٩ دەریاوانی بەریتانی «جەیمز کۆک» رێی کەوتە ئەم دورگەیە و لەم رێکەوتە بەدواوە پێوەندی ئەوروپی و مائوریەکان دەستی پێکرد. لە سەدەی نۆزدە کۆچکردنی ئەوروپیەکان بۆ نیوزلاند دەستی پێکرد. ئەمانە زۆرتر گروپ گەلێکی ئاینی بون کە لە سکۆتلاند و بەریتانیاوە ھاتبون. بە پێی رێکەوتنی حکومەتی بەریتانیا و مائوریەکان لە ساڵی ١٨٤٠ ئەم وڵاتە بوە بەشێک لە ئیمپراتوَریەتی بەریتانیا. لە ساڵی ١٨٥٦ یەکەم حکومەتی ئۆتۆنۆم لەم وڵاتەدا پێکھات و لە ساڵی ١٨٧٦ دەسەڵاتی ناوەندی دەستی بە سەرانسەری ئەم وڵاتەداگرت. نیوزلاند لە ساڵی ١٩٠٧ سەربەخۆیی راگەیاند بەڵام پۆستی رەمزی سەرۆکی حکومەتی بۆ شاژنی بەریتانیا ھێشتەوە. جێگری شاژن لەو وڵاتە سەرفەرمانداری گشتییە کە بە پێشنیاری سەرۆک وەزیر و بە دەنگی پەرلەمان ھەڵدەبژێردرێ.

سەرۆکایەتی

سەرۆکی ئەو وڵاتە «شاژن ئیلیزابێتی دووھەمە» و سەر فەرمانداری گشتی لە لایەن پەڕلەمانی وڵاتەوە ھەڵدەبژێردرێت و وبەرپرسیارەتی واژۆکردنی یاساکانی لە ئەستۆیە. دەسەڵاتی شاژن و سەرفەرماندار رەمزیە و پەرلەمان کە لە لایەن خەڵکەوە ھەڵبژێردراوە دەسەڵاتی سەرەکیە. سەرۆکی حکومەت واتە سەرۆکی دەزگای بەرێوەبەر لە لایەن پەڕلەمانەوە ھەڵدەبژێردرێت.

زمان

لە ٩٥٪ ی خەڵکی نیوزلاد بە زمانی ئینگلیزی قسەدەکەن و ھەر ئەم زمانەش زمانی رەسمی وڵاتە.

دەسەڵات و سیاسەت

جۆری دەسەڵاتی سیاسی نیوزلاند پاشایەتی سنوردارە و دیموکراسیەکی پەرلەمانی ھەیە. باڵاترین پۆست لەم وڵاتە مەلیکەی بەریتانیا واتە ئەلیزابێتی دوھەمە. کە بە پێی یاسای ١٩٧٤ وەک مەلیکەی نیوزلاند و سەرۆک وڵات دەناسرێ. سەرفەرماندار نوێنەری مەلیکەیە لە نیوزلاندو کەسی یەکەمی وڵاتە. ئێستا کە (ئاناند ساتیاناند) ئەم پۆستەی لە ئەستۆیە. ئەم وڵاتەش وەک بەریتانیا یاسای بنەرەتی نوسراوەی نیە، بەڵام یاسای مەرجدارکردنی ساڵی ١٩٨٦ یاسا ورێساکانی ئەم دەوڵەتەی رونکردوەتەوە. سەرۆک وەزیر سەرۆکی حکومەتە و لە لایەن پەرلەمانەوە ھەڵدەبژێردرێت، سەرۆک وەزیری ئێستای نیوزلاند ھێلێن کلارکی سەرۆکی پارتی کاری نیوزلاندە. لە ھەڵبژاردنی گشتی کە سێ ساڵ جارێک بەرێوە دەچێت ،١٢٠ نوێنەری پارلەمان ھەڵدەبژێردرێن. لە ھەڵبژاردنی ساڵی ٢٠٠٥ پارتی کار بە سەرۆکایەتی «جیم ئەندێتۆن» زۆرینەی دەنگەکانی بە دەست ھێنا. (جان کەی) سکرتێری پارتی گەل سەرۆکی ئۆپۆزیسیۆنە. پارتی سەوز و پارتی «داھاتوی یەکگرتو» دو پارتی گرنگی دیکەی ئەم وڵاتەن. پارتی مائوری و پارتی یاساش بەشێکن لە ئۆپۆزسیۆن. لە مارسی ٢٠٠٥ تا ئوکتوبەری ٢٠٠٦ نیوزلاند تەنیا وڵات بوو لەجیھاندا کە سەرۆکی وڵات و سەرۆکی ھەرسێ دەزگا سەرەکیەکانی وڵات واتە دەزگای بەرێوەبەر و دەزگای یاسادانان و دەزگای داد، ژن بون
مەلیکە ئەلیزابت
سەرفەرمانداری گشتی:سیلڤیا کارترایت
سەرۆک وەزیران:ھێلێن کلارک
سەرۆکی دەزگای داد:سییان ئێلیاس
سەرۆکی پارلەمان:مارگارێت ڤیلسۆن
جێی ئاماژەیە بەرێوبەری گشتی گەورەترین کۆمپانیای ئەم وڵاتەش خاتوو «ترێزا گاتۆنگ» ە
لە مێژوودا نیوزلاند پێشەنگی نەھێشتنی جیاوزای رەگەزی بووە. ئەم وڵاتە یەکەم وڵاتی جیھان بووە کە مافی دەنگدانی ژنانی بە رەسمی ناسیوە، بەڵام تا ساڵی ١٩١٩ ژنانی ئەم وڵاتە نەیانتوانی خۆیان بۆ پەرلەمان بپاڵێون.

ئابووری

ئابوری نیوزلاند پێشکەوتووە و روو لە گەشەیە. رێژەی بەرھەمی ساڵی ٢٠٠٧ ١٢٨٫١ میلیارد دۆلار بوە و داھاتی سەرانەشی لەم ساڵەدا ٣٠٢٣٤ دۆلار بوە. کە بەم پێیە بیست و ھەشتەمین وڵاتی جیھانە.

پلەو پێگەی نیوزلاند

پلەو پێگەی نیوزلاند لە روی پێوانە جیھانیەکانی گەشەکردن و پێشکەوتن، بە پشت بەستن بە چەندین لێکۆڵینەوەی زانستی ئەمانەن:
پێوانی گەشەکردنی مرۆیی- سندوقی گەشەی ئابوری-کۆمەڵایەتی unساڵی ٢٠٠٦ –پلەی ١٩ ی جیھان بووە
ئاستی ژیان- گۆڤاری ئێکۆنۆمیست ساڵی ٢٠٠٦-پلەی ١٥ دایە
دڵخۆش بون بە ژیان ئەنیستیتۆ لیاتۆم ساڵی٢٠٠٧- پلەی یەکەم
ئاستی بەختەوەری وخۆشگوزەرانی گشتی- ئەنیستیتۆ لێگاتۆم ساڵی ٢٠٠٧-پلەی ٥
ھەڵسەنگاندنی ئاستی ژیان –دامەزراوەی مێرسێر ساڵی ٢٠٠٧-ئۆکلەند پێنجەمین و ولینگتۆن پلەی پانزەھەمی شارە لەبارەکانی جیھان بۆ ژیان بەسەر بردن. پێوەری ئاشتی جیھانی-پلەی ٤
ئازادی کاری راگەیاندن-رێکخراوەی ھەواڵنێرانی بێ سنور-پلەی ١٥
پێوەری گەندەڵی ئابوری-یەکێکە لەو سێ وڵاتەی کەمترین رێژەی گەندەڵی ئابوری تیایە.

ڕێبەران

سەرۆکی وڵات:مەلیکە ئەلیزابێت
سەرفەرمانداری گشتی:ئاناند ساتیاناند
سەرۆک وەزیر:ھێلێن کلارک

سەرچاوەکان

نەوا[١]

  1. ^ http://ku.radionawa.com/Detail.aspx?id=1807&LinkID=71[بەستەری مردووی ھەمیشەیی][بەستەری مردووی ھەمیشەیی][بەستەری مردووی ھەمیشەیی]