سەردەمی ڕووناکبیری: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری
ب گەڕاندنەوەی دەستکارییەکانی Agrikurdi (لێدوان) بۆ دوایین پێداچوونەوەی InternetArchiveBot
تاگەکان: لەجیاتیدانان گەڕاندنەوە
ھێڵی ٣: ھێڵی ٣:
'''سەردەمی ڕووناکبیری''' بە سەدەی ١٧ و ١٨ی زایینی دەوترێت کە ڕووناکبیری و [[چاند]] تێیدا گەشەیێکی زۆری کرد. لە سەردەمی ڕووناکبیریدا [[ئیستیعمار/داگیرکاری]] بە شێوەی مودێرن دەستی پێ کرد و کێشەگەلێکی زۆر لە نێوان زانست و [[ئایین]]دا ڕووی دا.له‌ سه‌رده‌مه‌دا شه‌ڕێکی سی ساڵه‌ وڵاتانی ئه‌وروپای گرته‌وه‌.<ref>{{cite web |url=http://www.wsu.edu/~dee/ENLIGHT/PREPHIL.HTM |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate= ٢ی ئابی ٢٠١٣ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110513235901/http://www.wsu.edu/~dee/ENLIGHT/PREPHIL.HTM |archivedate=١٣ی ئایاری ٢٠١١ }}</ref><ref>http://books.google.com/books?id=bZvwcS94JzsC&pg=PA3</ref>
'''سەردەمی ڕووناکبیری''' بە سەدەی ١٧ و ١٨ی زایینی دەوترێت کە ڕووناکبیری و [[چاند]] تێیدا گەشەیێکی زۆری کرد. لە سەردەمی ڕووناکبیریدا [[ئیستیعمار/داگیرکاری]] بە شێوەی مودێرن دەستی پێ کرد و کێشەگەلێکی زۆر لە نێوان زانست و [[ئایین]]دا ڕووی دا.له‌ سه‌رده‌مه‌دا شه‌ڕێکی سی ساڵه‌ وڵاتانی ئه‌وروپای گرته‌وه‌.<ref>{{cite web |url=http://www.wsu.edu/~dee/ENLIGHT/PREPHIL.HTM |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate= ٢ی ئابی ٢٠١٣ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110513235901/http://www.wsu.edu/~dee/ENLIGHT/PREPHIL.HTM |archivedate=١٣ی ئایاری ٢٠١١ }}</ref><ref>http://books.google.com/books?id=bZvwcS94JzsC&pg=PA3</ref>


زۆرێک لە زانا و ڕووناکبیرانی ڕۆژاوا ناویان هاتوە لەو سەردەمەی بە سەردەمی ڕووناکبیری ئەناسرێت بۆ نمونە:
== ڕوناكبیری چیە؟ ==
ئەمڕۆ خەڵکی لە ھەموو شتێک دەپرسن؛ ھیچ شتێک بە مسۆگەر و دڵنیابەخش نازانن. بەشێک لەو پرسیارانە ئەوەیە کە دەپرسن: بۆچی دەبێ خێزانمان ھەبێ؟ کەلیسا بە کەڵکی چی دێ؟ بۆ دەبێ گۆێڕایەڵی مامۆستا بین؟ بۆ نابێ ئەوەی پێمان خۆشە ئەنجامی بدەین؟ وە زۆر پرسی دیکە.                        ھەندێک کەس پرسیاریان لەسەر نان خواردنیشیان ھەیە. کتێب دەنوسن، لە ڕۆژنامە و زانکۆکان کاردەکەن، لە رادیۆ، تەلەفزیۆن و مەجلیسان بەحس دەکەن. ڕەخنەو قسەیان لەسەر ھەموو شتەکانی چواردەوریان ھەیە. ھەندێک رێگەچارەو پێشنیار دەدەن بۆ ئەنجام دانی کارەکان. جاری وا ھەیە ھەندی کەس لەسەر ئەم بیرکردنەوەیان پارە وەردەگرن. بەم جۆرە کەسانە دەڵێن ئینتەلکتۆل (ڕۆشنبیر یان ڕووناکبیر). شێوەی ئەندیشەو کارەکانی ئێمە زۆربەی جار دەرئەنجامی کارەکانی ئەوانە.                                                           


*[[فڕانسیس بەیکن]]
ئەم خووی پرسیار کردنە لە کوێڕا سەری ھەڵدا؟ ڕووناکبیرەکان لە کوێوە پەیدا بوون؟ لەوانەیە ھەنێ کەس بڵێن ھەر لەئەوەڵەوە ئەمانە ھەبوونە. ھەڵبەت ڕاستە ھەمیشە کەسانێک ھەبوونە کە ڕەخنەیان لەو شتانەی ڕویانداوە گرتووە و کەسانێکیش ھەبوونە کە ڕێگاو بەرنامەی تازەیان بۆ خەڵکی ھێناوە وەکو موحەمەد و عیسا (درودی خودایان لێ بێت) ،سوقرات و  بودا. ھەروەھا دانایانی نێودێر ھەن لە سەردەمی ڕێنسانسی ئەوروپا چ لە مسیحیەکان یاخود موسڵمانەکان. گەرچی ئەمانە خۆیان پرسیاریان دەکرد، بەڵام شێوازی پرسیارکردنیان فێری خەڵکی نەکرد. لە ڕاستیدا، ھەندێ جار خودی وەڵامەکانی خۆیان دەبوونە جێگای ڕەخنەگرتن لە لایەن پەیڕەوکارەکانیان. ئەوانی دیکە، بەتایبەت گەنجان دەیانوت خووی پرسیارکردن شتێکی تازەیە. جیاوازی لە نێوان پیران و لاوان ھەیە. پیرەکان ھەر ئەو کارانە دەکەن کە پێیان دەڵین وا بکەن بەڵام لاوەکان دەیانھەوێ خۆیان بڕیار بدەن. بۆیە ئەمەش ئەوە دەگەیەنێ ھەر ئەم ساڵانەی ئەخیر بوو کە خەڵکی ئاسایی دەستیان کرد بەم جۆرە پرسیارانە. بەڵام لە ڕاستیدا ئەم کونجکۆڵیە لە ئەوروپای سەدەی ھەژدەھەم سەری ھەڵدا بە تایبەت لە فەڕانسە. لەوکاتەدا فەڕانسە گەورەترین، دەوڵەمەندترین و زۆرترین ڕێژەی دانیشتوانیشی لە خۆ گرتبوو لە چاو وڵاتانی ڕۆژئاوای ئەوروپا. زمان و فەرھەنگی فەڕانسی باڵی بەسەر ھەموو ئەوروپادا کێشابوو.                                           
*‌[[جۆن لۆک]]

* [[ئیمانوێل کانت]]
ھەوەڵین ڕووناکبیران دەستەیەک بوون کە بە فیلسوف ناسرابوون. ووشەی فیلسوف واتە( خۆشویستنی دانایی) بەڵان لە سەدەی ھەژدەھەم فیلسوف، زاناو ئەندازیار و مێژوونوسیش بوو، لەم ووشەیەدا ھەموو ئەم واتایانەی لە خۆ دەگرت. فیلسوف کەسێک بوو کە دەست و شارەزایی لە ھەموو زانستەکان ھەبوو، بەتایبەت زانستە نوێیەکان. ئەو بزوتنەوەیە کە ئەم فیلسوفانە ڕابەرایەتیان دەکرد پێی دەوترێ ڕووناکبیری. فیلسوفەکان پێیان وا بوو کە ڕابردوو پڕە لە تاریکی، واتە تاریکی نەزانی و خوڕافات و دەمارگیری، واتە ئەوکات خەڵک بە گوێی قەشەو نەجیبزادەکانیان دەکرد. فەیلسوفەکان دەیانھەویست بە قەولی خۆیان بە تیشکی ژیری ئەم تاریکیە ڕووناک بکەنەوە.                                                       

مەبەستمان لە ژیری یان ئەقڵ چیە؟ کاتێک دەڵێین فڵانە شت ھۆکارێکی ھەیە مەبەست ئەوەیە کە لە بارەی ئەو شتەوە ڕونکردنەوەیەک ھەیە کە دڵنیایمان پێ دەبەخشێت.

بۆنموونە ئەگەر درەنگ بگەیتە قوتابخانە ڕەنگە بڵێی ھۆکارەکەی بە ھۆی درەنگکردنی پاس بوو؛ ھەتا ئەگەر مامۆستاکەشت ئەم ووتەیەی تۆی قەبوڵ نەبێ لە گەڵ ئەوەشدا دەتوانی بڵێی ووتەکەم گونجاوە، واتە ئەو ھۆکارەی باست کرد ڕێگەی تێ دەچێ.  بەڵام وادابنێ بە مامۆستاکەت دەڵێی ھۆکاری درەنگ کردنەکەت بە ھۆی چەند کەسێک لە دانیشتوانی بۆشایی ئاسمان پێشیان پێ گرتبووی؛ ئەوکات مامۆستاش پێی وایە شێت بویتە یاخود بێڕێزی پێدەکەی و ئەوەش بەڵگەیەکی نەگونجاوە. بە واتایەکی دیکە ئێمە ھەندێک لە بەڵگەھێنانەوکان بە گونجاو و ھەندێکیششیان بە نەگونجاو دەزانین. ئەگەر چی ڕوونکردنەوە لە سەر جیاوازی ئەم دووانە دژوارە بەڵام دەزانین کامەیان گونجاوە و کامیشیان نەگونجاوە. ئەمڕۆ چاومان لەوەیە کە ھەمووشتێک، لە جوڵەی ھەسارەکانەوە بگرە تا نرخی شیرینیش ھەمووی ڕونکردنەوەیەکی گونجاوی ھەبێ. ئەگەر پێمان بوترێت ئەو کارە بکە لەوانەیە بپرسین (بۆچی؟).  ئەگەر وڵامەکەی ئەوە بێ کە (چونکە من وا دەڵێم)، لەوانەیە پێت وابێت کە ئەم ھۆکارە نەگونجاوە یان بڵێی بێ ئینسافیە. شێوەی بیرکردنەوەی ئێمە لەسەر بنەمای ئەقڵ وەستاوە.                                                       

بەڵام ھەمیشە بەم جۆرە نەبووە. لە دەورانی ئەم فیلسوفانەدا مرۆڤەکان باوەڕیان بە جادو ھەبوو و بیریان لە بەڵگە و شتی خەیاڵی دەکردەوە. خەڵک ھەرئەوەی   

دەکرد کە پێیان گوتبون وابکەن.  ھەوەڵین جار ئەم فیلسوفانە بوون وتیان کە مرۆڤەکان دەبێ خۆیان بیر بکەنەوە، بەڵگە بێننەوە و ڕێگای دروستی ژیان ھەڵبژێرن. ھەرلەبەرئەوەشە ئەم سەردەمی ڕووناکبیریەیان بە سەردەمی ژیریش ناوبردووە. ئەم فیلسوفانە ناچنە ژێر باری فکری خەڵکانی ترەوە واتە لایەنگری دروست بیرکردنەوەن. ئەمانە کەسانێکن کە بە ڕەھای بیردەکەنەوە، واتە تێفکرانی ئازاد.                           

سەدان فیلسوف ھەبوونە. لەم کتێبەدا ئاماژە بە چەند دانەی مەشھوور دەکەین. خاوەن دەسەڵات و فەرمانڕەواش ھەبوونە کە پەیڕەویان لەم فیلسوفانە کردووە. ئاماژە بە ھەندێک لەم کەسانەش دەکەین. بەڵام پێش ئەمە دەبێ باس لە کات و شوێنی ژیانی ئەمانە بکەین.                                                 

== ئەوروپا لە سەدەی ھەژدەھەم ==
سەدەی ھەژدەی ئەوروپا ھێڵی جیاکردنەوەی مێژووی جیھانە. لەم سەردەمەدا گۆڕانکاری گەورە ڕویدا: رێژەی دانیشتوان بە خێرایی ڕوو لە ھەڵکشان بوو-لە ساڵی ١٨٠٠ ڕێژەی دانیشتوانی ئەوروپا دوو ھێندەی ساڵی ١٧٠٠ بوو. ڕێگە و ڕەوشی بژێوی خەڵک پێشکەوتنی بەخۆوەدیبوو- مەبەست لە شۆڕشی کشتوکاڵیە؛ لە ئینگلستان شۆڕی پیشەسازی لەسەر بنەماکانی ھێزی ھەڵم دەستی پێکرد؛ لە فەڕانسەش لە کۆتایی ھەمان سەدە شوڕشێکی سیاسی گرینگ بەرپابوو. دەکرێ ئەم کتێبە ناوی بنرێ شۆڕشی ھزری.                                   

ئەم شۆڕشی ھزریە، واتە شۆڕش لە ڕەوشی بیرکردنەوەی خەڵک کە بەستراوە بە شۆڕشی زانستیەوە. زانستی نوێ تەواو جیاواز بوو لە زانستی چەرخی ناوین. خەڵکی لە چەرخی ناوین پێیان وابوو کە زۆرێک لەو حەقیقەتانەی کە شایستەی ناسین بوون پێشتر ناسیویانن. تەنھا کارێک کە بیکەن ئەوەیە کە پێکەوە بەراوەردیان بکەن. لەسەدەی حەڤدەیەم ئەم بیرکردنەوەیە لەناوچوو. ئیتر خەڵک بیریان لە کۆکردنەوەی زانیاری و حەقایقی تازەتر دەکردەوە بۆ سەرلەنوێ دەرک کردنی جیھان. لەبەرئەوە، دەستیان کرد بە لێکۆڵینەوە لە بارەی ھەموو شتێکەوە، لە ئەستێرەکانەوە بگرە تا دەگاتە ڕووەک ومێرو و شتانی چواردەوری خۆیان. سەرەنجام دەستیان کرد بە گۆڕینی بیروباوەڕی کۆنی خۆیان لەبارەی سروشتەوە. لەو سەردەمەدا بوو کە ئەوروپیەکان دەستیان کرد بە گەڕان و سەفەرکردن بە جیھاندا. خەڵک ومیلەتی جیاوازتریان بینی کە عادەت و تەقالیدی جیاوازتریان ھەبوو لە خۆیان. لەبۆیە دەستیان کردە پرسیار کردن لە خۆیان کە ئایا ڕێ و ڕەسمی ئەوروپیەکان تاکە ڕێگاو باشترینە یان نا. بە تایبەتی کە ھەندێک پێیان وابوو چینیەکان سیستەمێکی باشتریان ھەیە. بیرۆکەی گومان دەستی پێکردبوو. خەڵک دەستیان کرد بە دروستکردنی بیرۆکەی تازە.                                                             

یەکێک لە گرینگترین بیرۆکە نوێیەکان بیرۆکەکەی ئیسحاق نیوتن بوو. دەیگوت کۆمەڵە قانونێکی دیاریکراو زاڵە بەسەر سروشتدا. یاسایی کێش کردن یەکێک بوو لە وانە. ئەم یاسایانە ھەمان یاساکانی خودان. بە لێکۆڵینەوە و بیرلێکردنەوە دەکرێ لێیان تێبکەین. کاتێک ئەم یاسا سروشتیانە دەرک بکرێن  ڕۆشن دەبێتەوە کە  ھەرچی لە جیھاندایە بەشێکە لە نەخشەو قەستێکی گەورە کە قەستی چاکەو خێرە.                                                 

نیوتن پایەیەکی بەرزی ھەبوو لە لای فەیلەسوفەکان. زۆریان تەلاش کرد کە بیسەلمێنن کە بیرۆکەکەی دروستە و زۆر وتەیان لەبارەیەوە ساز کردووە کە ئێمە ئەمڕۆکە پێمان خەیاڵپڵاون. یەکێک لەوانە نوسیبووی خودا بۆیە کێچی ڕەش دروست کردووە بۆئەوەی بە ئاسانی لەسەر پێستی سپی ببیندرێن و بگیرێن.                             

ھەموو ئەم گۆڕانکاریانە دەستیان خستە دەستی یەکترەوە لە کۆمەڵگا، کشتوکاڵ، پیشەسازی و ھەتا شێوازی بیرکردنەوەش بۆ ئەوەی شۆڕشێکی کۆمەڵایەتی  وەدی بێنن- واتە گۆڕانکاری لە پێکەوژیانی خەڵک.                                                       

== کۆمەڵگای نەریتخواز(سونەتی) ==
کۆمەڵگای ئەوروپا لە ساڵی ١٧٠٠ یەک کۆمەڵگای نەریتخواز بوو. کۆمەڵگای نەریتخوا یان سونەتی ئەوەیە کە تێکەڵەیەک لە خەڵکانێک پێکەوە لە ژێر زنجیرەیەک بنەمای دیاریکراوە بژین. ئەگەر ئەم دەستورانەیان لە ڕابردووەوە وەرگرتبێت ئەوا بە کومەڵگای سونەتی ناودەبرێ. ڕەوشی دیکەش ھەیە بۆ ئەوەی کۆمەڵگای سونەتی پێ بناسین. لە کۆمەڵگایەکی لەم جۆرەدا خەڵک زۆر گوێ بە کۆچ و سەفەر نادەن. لە ناو گروپی بچوک ژیان دەگوزەرێنن، زۆریش خۆ لە کاری حکومەت ھەڵناقورتێنن. زۆربەیان ناچنە قوتابخانە و خوێندەواریان نیە. لە لادێکان دەژین نەک لە شارەکان. زەوی گرینگترین سەرچاوەی داھاتی کۆمەڵگایەکی لەوجۆرەیە، ڕێژەیەکی کەم لە خەڵک خاوەنی زۆرترین زەویەکانن .                             

ئەوا بە کومەڵگای سونەتی ناودەبرێ. ڕەوشی دیکەش ھەیە بۆ ئەوەی کۆمەڵگای سونەتی پێ بناسین. لە کۆمەڵگایەکی لەم جۆرەدا خەڵک زۆر گوێ بە کۆچ و سەفەر نادەن. لە ناو گروپی بچوک ژیان دەگوزەرێنن، زۆریش خۆ لە کاری حکومەت ھەڵناقورتێنن. زۆربەیان ناچنە قوتابخانە و خوێندەواریان نیە. لە لادێکان دەژین نەک لە شارەکان. زەوی گرینگترین سەرچاوەی داھاتی کۆمەڵگایەکی لەوجۆرەیە، ڕێژەیەکی کەم لە خەڵک خاوەنی زۆرترین زەویەکانن و بەتەواوی لە کامەرانیدان. لە ئەوروپا ئەم کەمینەیە بە نەجیبزادە ناسراون. زۆرینەی خەڵک تەنھا پارچە زەویەکی بچوکیان ھەبوو و جوتیار بوون. جوتیار بوون یاخود نەجیبزادە بوون پەیوەستی بە باوانیانەوە ھەبوو و گۆڕینی ئەم بارودۆخەش تەقریبەن مەحاڵ بوو. لە ڕاستیدا نەجیبزادەکان قەستیان بوو کە خەیاڵیان لەمبارەیەوە ڕاحەت بێت کە کەس کارێکی لەوجۆرە نەکات. لە ئیتالیا لە ڤێنیز کتێبێک ھەبوو بە ناوی کتێبی ئاڵتونی. لەم کتێبەدا ناوی ھەموو خانەدانەکان نوسرابوو وزیادکردنی ناوی دیکە تا ڕادیەک دشوار بوو. دەکرێ بگوترێ شوعاری کومەڵگای سونەتی ئەمە بێت " وەک باوک وەک کوڕ".                                                         

نەجیبزادەکانی ئەوروپا ئاغایەتیان بەسەر جوتیارەکانەوە دەکرد، جوتیارەکان ژێردەستەی ئەوان بوون. لە پرۆس و نەمسا نەجیبزادەکان بە تەواوی دەست ڕۆشتو بوون بەسەر ژیانی جوتیارەکانەوە. لە پرۆس ئەم دەسەڵاتە بە یاسایی کرابوو.                                                         

باشترین لە شوغڵەکان ھی نەجیبزادەکان بوو. لە لەشکردا ئەفسەر بوون و لە حکومەت و کەلیسا شوغڵ و پلەی چاکیان ھەبوو. ئەوان لە بەشێکی زۆری ماڵیاتیش خۆیان دەبوارد و لە مەشدا فشاری زیاتری ماڵیات دەکەوتە سەر شانی جوتیار. یاخود کەمیان ماڵیاتیان دەدا و زۆرجار لەسەر ئەو تاوانانەی دەشیانکرد نەدەکرا دادگایی بکرین. بەمانە دەوترێ تازیاری نەجیبزادەکان. ئەمڕۆ کە دەوترێ کەسێک سەرپشکە مەبەست ئەوەیە کە شتێکی ھەیە بەڵان موستەحەقی ئەو نیە. بەڵام لە ساڵی ١٧٠٠ مەبەست لە سەرپشک یان تازیاری شتێک بوو کە وەک مافێکی یاسایی خاوەنی بوو.       

ھەڵبەت لەمەشدا کەسانی شاز ھەبوون کە خاوەنی ھیچ شتێک نەبوون لەگەڵ ئەوەی نەجیبزادەش بوون. لە ساڵی ١٧٨٩ لە فەڕانسە نزیکەی ٢٥٠٠٠ نەجیبزادە ھەبوون، بەڵام نزیکەی ھەزار کەسیان خاوەن دارایی و سەروەت بوون. لە ھەندێک لە وڵاتان ڕێگە دەدرا بۆ ئەوەی کەسێک خۆی بکات بە نەجیبزادە. دەبینین لە فەرانسەو بەتایبەت لە ئینگلستان، کە بازرگانەکان و کەسانی خاوەن پلە و پایە بوون بە نەجیبزادە. بەڵام لە فەرانسە بە نەجیبزادەی دەستە دوو لە قەڵەم دەدران.                                                                                                   

ڕێژەیەکی کەمی خەڵک لە شارەکان دەژیان. ژیان لە شارەکان بەئەندازەی ژیانی لادێ دشوار نەبوو، بەڵام ھاوکات خێزان دەوری خۆی دەبینی لە دیاریکردنی کار و پلەوپایەی خەڵک. لە شاری فڕانکفۆرتی ئەڵمانیا کە دەکەوێتە کەناراوەکانی ڕووباری ماین، بە شێوەیەکی یاسایی خەڵکیان بە سەر پێنج دەستە دابەشکردبوو. ھەر گروپەی دەبوایە جلوبەرگی جیاوازی پۆشیبایە بۆ  ئەوەی زوو بناسرابایەوە  کە لە کام گروپەیە. بەڵام شارەکان گۆڕانکاریان بە خۆوە دەبینی. ھەندێک لە کوڕان چوونە قوتابخانە و شوغڵی چاکتریان دەستکەوت وەک پارێزەر و پزیشکی و شتی دیکە، لەم ڕووەوە مەرتەبەیەکی مامناوەندی تازەیان بونیاد نا. بەڵام کوڕەکانیش کاتێک دەیانتوانی بچنە قوتابخانە کە بەرامبەر کێشەکانی خێزان ڕاوەستاو بن. چەند دانە لە فیلسوفەکان لەم ڕێگایەوە دەستیان پێ کرد.                                                         

ئێستا ئەم کۆمەڵگا سونەتیە لە گەڵ کۆمەڵگایەکی نوێ بەراوەرد بکە. لە کۆمەڵگایەکی نوێدا زۆرترینی خەڵک لە شارەکان دەژین. دەتوانن بخوێننەوە. زۆر سەفەر دەکەن. حکومەت پشکێکی گەورەی لە ژیانیاندا ھەیە.  گەرچی ھێشتا ھەبوونی باوکێکی دەوڵەمەند یاخود ھاوڕێیەکی دەستڕۆشتوو یارمەتێکی چاکە بەڵام لە ئێستادا وەک ڕابردوو ئەوەندە موھیم نیە. وجودی تۆ زیاتر وابەستەیە بە تواناکانتەوە کە چی دەتوانی ئەنجام بدەی، نەک بە ئەوەی باوکت چی ئەنجام داوە. ئەگەر نەتوانی ئەوکارەی پێت ئەسپێردراوە ئەنجامی بدەی ئەوا ئیزن دەدرێی؛ بەڵام ناکرێ نەجیبزادەیەیک لە کار بێکار بکرێ. گۆراِنگاری لە کۆمەڵگای سونەتی بۆ کۆمەڵگای نوێ گۆڕانکاریەکی ڕیشەیە. گرنگی ئەم فیلسوفانە لەوەدایە کە ڕێگەی بەراوەژووکردنەوەی شتەکانیان پێ نیشان داین.                                                           

ژمارەی فیلسوفەکان کەم بوون. ئەوان زیاتر لە مەرتەبەی مامناوەندی نەجیبزادەکان و کەلیسا بوون. تەنھا چەند دانەیەکیان بژێویان لە سەر نوسینەکانیان بوو. کتێب نرخی گران بوو. نرخی ئینسکلۆپیدیا یان مەوسوعە- کە دواتر لەسەری باس دەکەین- چواردە پۆند بوو، کە لەو کاتەدا پارەیەکی زەبەند بوو. زیاتر لە نیوەی خەڵکی فەرانسە خوێندەواریان نەبوو.  ھەروەک ئەمڕۆ، زۆربەی ئەو کەسانەی خوێندەواریان ھەبوو خۆیان بە بابەتی سەربە گێچەڵەوە سەرقاڵ دەکرد تا کتێبە گرینگەکانی         

فیلسوفەکان. بازاڕی ئەفسانەی پەریەکان گەرم بوو. خەڵکی باوەڕیان بە جادوو شتی وا ھەبوو. لە ساڵی ١٧٨٠ کەسێکیان لەبەرخاتری جادووگەری لە فەرانسە کوشت، ئەمە لە کاتێکدا دابوو کە ھەوەڵین تاقیکردنەوەی فڕینی باڵۆن ئەنجام درابوو. لە ساڵی ١٧٨٣ باڵۆنێک لە نزیک پاریس نیشتەوە و جوتیارەکانیش لەت و پەتیان کرد وایان زانی مانگە. تەنھا جوتیارەکان نەبوون کە خوڕافاتی بوون. پزیشکی فەرمانڕەوای پارێزگای بایرۆن وێنەی مەریەمی موقەدەسی وەک دەرمان بۆ نووسی بیخوات تا مێکوتەکەی چاک بێتەوە، ئەویش خواردی.       

فەیلەسوفەکان ھەستیان بە ناکامی دەکرد. بیریان لەوە دەکردەوە گە ئەوان لە خەڵکانی دیکە ژیرترن. بۆ ھەرشوێنێکیان کە دەڕوانی خوڕافات و نەفامیان بەدی دەکرد. ئەگەر خەڵک بیریان کردبتیەوە تێ دەگەیشتن کە ئەم شتانە چەندە نادروستن. بەڵام ئەوان بیریان نەدەکردەوە. تەنھا ئەوەیان دەکرد کە پێیان دەکوتن. بۆچی وا بوو؟ فیلسوفەکان لۆمەی نەجیبزادەکانیان دەکرد لەم بارەیەوە. فیلسوفێک بە ناوی ھوڵباخ نوسی( ئایا بۆ زۆرینەی خەڵک ڕاستە کە یەکڕیز کار بکەن و چەوساوەو ژێرباری دەستەیەکی خۆێن مژو موفتەخۆر بن). بەڵام، لەمە زیاتر لۆمەی کەلیسایان دەکرد. کەلیسا زۆر دەوڵەمەند بوو و قودرەتی زۆری ھەبوو. پەروەردەو فێربوونی لە بەردەستدا بوو. فیلسوفەکان دەیانوت ئەوە کەلیسایە کە درۆ لە گەڵ خەڵک دەکات ئەگەر خەڵک باوەڕ بەو درویانە نەکات کەلیسا سزایان دەدات. ئەوان

دەیانپرسی بۆچی کەلیسا لە کۆڵ خەڵکی نابێتەوە تا ئەوەی کە خۆیان چیان پێ باشە باوەڕی پێ بێنن؟ لەبەرئەوە فیلسوفەکان ھێرشیان دەکردە سەر دوو لە دامەزراوە گەورەکانی ئەوروپا، نەجیبزادە و کەلیسا.                                               

== مەوسوعە ==
گرینگترین بەرھەمی ئەم فیلسوفانە کە لە دوای خۆیان جێیان ھێشتووە، مەوسوعە(ئینسکلۆپیدیایی) گەورەی فەڕانسیە. ئەمرۆ مەوسوعەی زۆر و جیاواز ھەن کە خەڵک کەڵکیان لێوەردەگرن. مەوسوعە ھەموو زانستە مرۆڤایەتیەکان لە خۆ دەگرێت. ئەم کارە لەسەدەی ھەژدەیەم دەستیپێکرد. مەوسوعەی فەڕانسی ھەوەڵین مەوسوعەی ئەوروپایی نەبوو. لە ساڵەکانی ١٧٢٨ تا ١٧٢٩ ئەفرائیم چەمبەرز لە ئینگلستان سیکلۆپیدیا یاخود فەرھەنگی جیھانی ھونەرو زانستەکانی بەرھەم ھێنا. ئەم مەوسوعەیە پێشەنگ بوو بۆ مەوسوعەی چەمبەرز. بەڵام گەورە نەبوو. تەنھا لە دوو بەرگ پێک ھاتبوو. ھەتا بەر لە چەمبەرز کەسێکی فەرانسی بە ناوی پیر بیل شتێکی ھاوشێوەی ئەوی نوسیبوو. لە ساڵی ١٦٩٧ بیل فەرھەنگی مێژووی و ڕەخنەی بە چاپ گەیاند. ئەم فەرھەنگە پڕ بوو لە نامیلکە لەبارەی خەڵکەوە؛ ئێمە ئەمڕۆکە ئەم فەرھەنگە ناودەنێین فەرھەنگی بەسەرھات یاخود ژیاننامە. بەڵام کارەکانی بیڵ تەنھا دووپاتکردنەوەی نوسینەکانی پێش خۆی نەبوون کە خەڵکانی دیکە نوسیبێتیان. ئەو نوسینەکانی پێش خۆی ھەموو دەبردە ژێر پرسیارەوە. ئەم نەقد کردنەی ئەو ھەتا کتێبی پیرۆزیشی دەگرتەوە. بیڵ سێ بنەمای دانا. یەکەم ئەوەی کە ئەگەر بەرھەڵەستکارەکەت لەبارەی شتێکەوە قسە دەکات کە ھەڵەیە، ئەوە پێش ئەوەی ڕاستیەکەی پێ بڵێی یەقینت ھەبێ کە خۆت ئەو شتە باش دەزانی. دووھەم ھەوڵ بدە مەیەڵە ھەستەکانت بە لاڕێتدا ببەن. سێھەم، باوەڕ بە ھیچ شتێک مەکە مەگەر ئەوەی بەڵگەی ڕۆشن بۆ ئەو شتە بزانی. ئەمە ھەمان ئوسوڵی مەوسوعەی فەڕنسەویش بوو. کەسانێکی زۆر مەوسوعەکەیان نووسیەوە. زۆربەی ئەم فیلسوفە گەورانە بابەتیان لەم مەوسوعەیەدا نووسیوە.                                           

لە ھەوەڵەوە مەوسوعەیەکی گەورە بوو لە زانیاری کە کۆکرابوونەوە. پێکھاتەیەک بوو لە وەردەکاری ڕووداوەکانی زانستی و پیشەیی، وەکوو بەدەستھاتنی ئاوریشم، شوشەسازی و فلزکاری. مەبەست لە مەوسوعە یەکەم کورتەی ئەو شتانە بوو کە خەڵکی لە بارەی جیھانەوە دەیانزانی بۆ ئەوەی بیخەنە بەردەستی خەڵکی دیکەش. دووەم، ھەر وەکوو نوسەرەکەی دەڵێ، ئامانج لە مەوسوعە ئاڵوگۆڕ کردنی شێوازی بیرکردنەوەیە، خەڵکی بەرەو بیری زانستی بەرن. سێھەم، ئامانج ڕخنە گرتن بوو لە کۆمەڵگە. نوسەرەکان جورئەتی ئەوەیان نەبوو کە ڕاستەوخۆ کارێکی لەوشێوەیە بکەن؛ تەنھا دەیانتوانی ئاماژەی پێ بکەن، بەڵام ئەم ئاماژانەش ڕۆشن بوون کە لێی تێبگەن. تا ئەوەی کە دوای چاپ کردنی دوو بەرگی ھەوەڵ، دەوڵەت مەوسوعەی یاساغ

کرد. بەڵام ھێشتیان بە شێوەی ناڕەسمی بەردەوام بێت. پێنج بەرگی دیکەش بڵاو کرایەوە  ودواتر چەند ڕۆژنامەیەکیش بڵاوکرانەوە وە لە کۆتایدا لە ساڵی ١٧٥٩ بەتەواوی قەدەغە کرا. بەڵام نوسەران کارەکەیان بە نەھێنی بەردەوامی پێدا وە لە ساڵەکانی ١٧٦٥تا ١٧٦٦ ئاخرین دە بەرگی پێکەوە بڵاو کردەوە. دواتریش

چەند بەرگێگ لە وێنە چاپ کران. سەرئەنجام مەوسوعە لە ساڵی ١٧٧٣ تەواو بوو. پێش ئەوە شتێکی وا نەبینرابوو. مەوسوعەکە پێک ھاتبوو لە ١٧ بەرگ نوسین و ١١ بەرگ وێنە. چوار ھەزار دەورەی لێ فرۆشرا. بۆ ئەوەلین بار ئەندیشەو دۆزینەوە نوێیەکان لە تەنیشت یەکەوە نوسرانەوە. ھەڵبەت نوسەران ھەموو شتێکیان نەدەزانی وە خۆشیان ئەمەیان قەبوڵ بوو. بۆنموونە لە نامیلکەیەک لەبارەی درەخەتی ئەگوئاپا نوسەر نوسیویەتی: وای بۆ ئەوانەی کە لەم درەختەوە نزیکن و زیاتر لەو نازانن. بەڵام ئەمە زۆر جالبە ئەگەر بزانین کە خۆیان چەنیدان دەزانی.                                     

== دێنیس دیدەروت ==
ئەو کەسەی لە پشت نووسینەوە و سەرپەرەشتی مەوسوعەکە بوو، دنیس دیدیروت بوو. ئەو لە ساڵی ١٧١٣ لە لانگێر لە ڕۆژھەڵاتی فەڕانسە لە دایک بوو. باوکی چەقۆسازو پۆشتە بوو، دەیویست کوڕەکەی ببێت بە قەشە یان پارێزەر یاخود پزیشک. بەڵام دیدرۆت ڕەدی دەکردەوە. ڕێگەی پاریسی گرتە بەر بۆ ئەوەی ببێتە نوسەر.  لەوێ ژیانی دەست پێکرد و بە شت نوسین نانێکی بۆ خۆی پەیدا دەکرد، لە قاوەخانە و ماڵە گەورەکان لە گەڵ دۆستەکانی ئاڵۆگۆڕی بیڕوڕاکانیان دەکرد. زۆری نەبرد بە ھۆی نوسینەکانیەوە لە گەڵ پۆلیس کەوتە گیروگرفتەوە و لە ساڵی ١٧٤٩ سێ مانگ دەستبەسەرکرا. ڕاپۆرتی پۆلیس دەڵێ"ئەو کەسێکی زیرەکە بەڵام مەترسیدارە". زۆر گونجاو بوو بۆ نووسەری                                       

چونکە خۆشی لە ھەموو شتێک دەھات. ھەوەڵین ڕۆشنبیری ڕاستەقینە بوو. شەو و ڕۆژ شتی دەخوێندەوە وە لەبارەی ھەموو شتێکەوە شتی دەنووسی لە دین و سیاسەت بگرە تا ھونەرو زمان. ھەتا لە مەوسوعە چەند مەقالەیەکی لەبارەی فلزکاریەوە نووسی. لە دژی ھەموو دەسەڵاتێک ڕادەپەڕی، چ دەسەڵاتی کەلیسا یاخود دەوڵەت. یەقینی بە ھیچ شتێک نەبوو. بەم شێوەیە دەنووسێ" گومان ھەوەڵین ھەنگاوە بەرەو ڕاستی". کاری نوسینەوەی مەوسوعە ٢٠ ساڵ درێژەی کێشا. کاتێک لەساڵی ١٧٧٣ نوسینەوەی مەوسوعە کۆتایی پێھات چووە ڕوسیا بۆ ئەوەی چاوی بە ئیمپراتۆری گەورە کاترین بکەوێ. ئەوکاتە بیری لەوە دەکردەوە کە توانیویەتی کەسێک بدۆزێتەوە ئەندێشەکانی بکاتە واقعیەت و بە ئەنجامیان بگەیەنێت. ھەموو ئەو چاکسازیانەی داڕشت کە کاترین پێویست بوو پەیڕەویان بکات. کاترین دەڵێ" دەبێ ھەموو شتێک لەبناغەوە تێک بدرێ بۆ ئەوەی جێگا بۆ ئەم بیرۆکانە بکرێتەوە" بۆیە کاترین خۆی بە دوور گرت لە جێبەجێکردنی. دیدرۆت ئەوەندە پەست بوو کە ڕاچەڵەکی وە بە شێوەیەک لە ئەژنۆی دا کە کاترین بۆ چاوپێکەوتنەکانی دیکە ناچاربوو مێزێک لە نێوانیان دابنێت. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا چ فایدەی نەبوو، کاترین دووبارە دەنوسێ" ئێوەی فەیلەسوف خۆشبەختن. ئێوە لە سەر کاغەز دەنوسن و کاغەزیش ھەمیشە بە سەبرە. بەلام من وەکو ئیمپراتۆر دەبێ لەسەر پێستی مرۆڤەکان بنووسم کە زۆر ھەستیارە". دیدرۆ گەڕایەوە بۆ پاریس. بەڵام لە کۆتایدا خەڵک ھەوڵیاندا کە ئەندیشەی فەیلەسوفەکان لەسەر مرۆڤەکان تاقی بکەنەوە.                       

== ڤۆڵتێر ==
بەناوبانگترینی ھەموو ئەم فیلسوفانە ڤۆڵتێر بوو. لە ساڵی ١٦٩٤ لە پاریس لە دایک بوو. ناوی ڕاستەقینەی فرانسوا ماری ئارونە بوو کە خۆی ناوی ڤۆڵتێری بۆ خۆی ھەڵبژاردبوو. یەکێک لە زیرەکترینەکان کە تاکوئێستا جیھان بە خۆیەوە دیوە. بەدرێژای ژیانی ھەر دەینووسی. کتێبەکان، شانۆنامەکان و شیعرەکانی حەفتا بەرگ دەبێت و نامەکانیشی ١٠٠ بەرگ دەبێ. ھەموو ئەوروپا کتێبەکانی دەخوێننەوە؛ بەناوبانگرتین نووسەری زەمانی خۆی بوو. نوسینەکانی ئەویش ، وەکوو نوسینەکانی دیدروت بوونە ھۆی دەردەسەر بۆی و بە ھۆیەوە دوو جار دەستبەسەرکرا. جارێکیان، لەبەرئەوەی یەکێک لە بەگزادەکانی ئازاردابوو و نۆکەرەکانی ئەو بەگزادەیەش ڤۆڵتێریان وەبەر داران دابوو. ئەم کارە نەبووە ھۆی ئەوەی کە ئیتر زۆر خۆشی لە بەگزادەکان بێت! ناچار بوو بارگەوبنەی بپێ چێتەوە بەرەو ھۆڵەند و ئینگلستان و دواتر دوور لە پاریس دەژیا. ساڵەکانی کۆتایی تەمەنی لە دەرەوەی فەڕانسە لە ناوچەیەک بە ناوی فێرنە بەسەر برد. خاکی ئەم ناوچەیە بەقەدەر ھەرسێ وڵاتی فەڕانسەو سویسراو ژنو بەرفراوان بوو. دەستی لە نوسین ھەڵنەگرت. نێوباگی لە جیھان دەنگی دایەوە وھەتا پاشاکانیش خۆشحاڵ بوون بە نوسینی نامە بۆی.                         

ڤۆڵتریش بەھەمان شێوەی فەیلەسوفەکانی دیکە ھۆگری ھەموو شتێک بوو. بەتایبەتی خۆشی لە دین و مێژوو دەھات. بێباوەر نەبوو. بەمشێوەیە دەنوسێ"ئەگەر خودا بوونی نەبوایە ئێمە دروستمان دەکرد بۆ ئەوەی جیھان دەرک بکەین" بەڵام ڕەقی لە کەلیسا بوو چونکە کەلیسا بە خەڵکی دەگوت کە چۆن بیر بکەنەوە، لەلایەکی دیکەشەوە کەلیسا گەندەڵ بوو. ڤۆڵتێر باوەڕی بە کتێبی پیرۆزیش نەبوو. چەندین کتێبی مێژووی نووسیەوە. یەکێک لە کتێبەکانی لێکۆڵینەوەیەک بووە لەسەر ڕەوشت(ئاداب و ڕوحیەتی گەل) کە جۆرێکی نوێ بوو لە مێژوو. ئەم کتێبە لەبارەی گەورەکان و ڕووداوەکان نەبوو. ڤۆڵتێر بەم شێوەیە دەنوسێ" من خۆشم لە پاڵەوانەکان نایەت؛ ئەوان لە جیھان ھاتوھاوارێکی زۆریان ناوەتەوە"                 

ئەم کتێبە پێداچونەوەی کۆمەڵگای گشت سەرزەمین و کاتەکان بوو، ھەوڵدانێک بوو بۆ تێگەیشتنی ئەم خاڵە کە چ یاسایەک ژیانی خەڵک وێنا دەکات. ڤۆڵتێر بە ھەمان شێوەی نیوتن بیری دەکردەوە کە کۆمەڵە یاسایەکی گشتی زاڵە بەسەر سروشتدا.                                     

ڤۆڵتێر زیاد لە ھەموو شتێک داخوازی سەبر و پشوودرێژی دەکرد، و دژی خوڕافات و دەمارگیری و ھەڵەشەیی بوو. ھێشتا لە سەدەی ھەژدەیەم خەڵکیان ئەشکەنجە دەدا بە ھۆی باوەڕی ئاینیانەوە. ڤۆڵتێر لە ساڵی ١٧٦٢ نمونەی بنەماڵەی کالا دێنێتە گۆڕێ. ژان کالا لە ژێر ئەشکەنجە گیانی لەدەستدا. بەھۆی تاوانێکەوە مەحکومیان کردبوو کە نەیکردبوو، لەڕاستیدا بەھۆی پڕۆتستانت بوونیەوە لەسێدارەدرا. ڤۆڵتێر بە ھۆی نوسین و ڕخنەگرتنەوە دەستی دایە بانگەشەیەکی گەورە و نێوی کالای خستە سەر زمانی خەڵک و بنەماڵەکەی ڕزگار کرد. دواتر نموونەی دیکەشی ھێنایە گۆڕێ. ماوەیەکی زۆر دوای مردنی شۆڕشگێڕەکان تابوتەکەی ئەویان ھێنابویە پاریس. لەسەریان نووسی بوو "ئەو فێری ئازاد بوونی کردین".   

ژیانی ڤۆڵتێر یارمەتیدەر دەبێت کە لەو گۆڕانکاریانەی لە بزوتنەوەی ڕووناکبیری ڕوودەوات تێبگەین. لە سەرەتادا ڤۆڵتێر ھاوڕا بوو لەسەر ئەوەی کە خودا جیھانی لەسەر بنەمای چاکە دروست کردووە. خراپە یاخود شەڕ بە ھۆی ژمارەیەک کەسی خراپەکارەوە بەدیھاتووە ئەگەر خەڵک بتوانن لە خراپە خۆیان ڕزگار بکەن بەشێوەیەک خۆشبەخت دەبن کە خودا ویستی لەسەریەتی. ئەم فیلسوفانە باوەڕیان وابوو کە تەنھا خۆشبەخت بوون شتێکی بە نرخە. ئەوان پێیان وابوو کە ئەقڵ ڕێگەی خۆشبەخت بوونیان پێ نیشان دەدا. جا ئەوکات ژیان ڕۆژ بە ڕۆژ چاکتر دەبێ. لەبەرئەوە مەبەست لە ئەقڵ پێشکەوتنە. یەکێ لەم فیلسوفانە دەنوسێ" لە کۆتایدا گومان دەکرێ کە مرۆڤایەتی لە ڕێگای ئەقڵەوە خۆشبەخت دەبێ". ڕووداوێک بووە ھۆی ئەوەی کە ڤۆڵتێرو زۆرێک لە فەیلەسوفەکان دەست لەم بیرۆکەیە ھەڵگرن، ئەویش ڕووداوی بومەلەرزەی لیبسۆن بوو.                                                             

لەسەرەتای نۆڤامبری ساڵی ١٧٥٥بومەلەرزەیەکی گەورە لە لیبسۆن پایتەختی پورتوگال ڕویدا، ئەو ڕۆژە ھەموو قەشەکان لەوێ بوون و کەلیساش پڕ بوو لە خەڵک. لەناکاو سەقفەکە بەسەریاندا کەوت. زیاتر لە دە ھەزار ژن و پیاو و منداڵ بوونە قوربانی. خەڵک بە قووڵی بیریان لەم ڕووداوە دڵتەزێنە دەکردەوە کە ئەگەر خودا و سروشت چاکەوخێرە ئەم ڕووداوە چۆن ڕوویدا؟ ھۆکارەکەی چیە؟ ڤۆڵتێر و ئەوانی تریش کەم کەم گومانیان بۆ دروستبووکە ئەقڵی چاکەخواز و چاکەکار بوونی ھەیە. ڤۆڵتێر لە چیرۆکە بە ناوبانگەکەی کاندید یان دڵساف ئەم عەقیدەی کە ھەموو شتێک چاک وچاکترە دەداتە بەر پەلار.                                                             

== سیاسەت ==
ئەم فەیلەسوفانە دیموکراتخواز نەبوون، واتە باوەڕیان بەوە نەبوو کە مەردومی ئاسایی ئەوەندە زیرەک بن کە بتوانن کاروبارەکانی دەوڵەت ڕاست وپاستە بکەن. ئامانجیان ئەوەبوو کە کەلیسا و نجیبزادەکان ستەم لە خەڵکی نەکەن. ھەڵبەت دەکرا ئەو ئسوڵەی ئەوان بە شێوەیەکی پێچەوانە بەکار ھاتبایە ھەر وەکوو لە شۆڕشی ئەمریکا ڕویدا. بەڵام بیرکردنەوەکانی ئەوان لە گەڵ بیرکردنەوەی فەرمانڕەوا و خاوەن دەسەڵاتەکان یەکی دەگرتەوە. فرامانڕەوایان ئەو پلەومەقامەی نەجیبزادە و کەلیسایان بە مەترسی بۆ خۆیان دەزانی، چونکە  پلەو پایەی ئەوان ڕێگیر بوو لە پڕ بوونی کیسەی پاشایان. لە بەرئەوە خەرجی دەوڵەت ڕووی لە زیاد بوون دەکرد. خەرجی سوپا زۆر زیاتر ببوو و حکومەتەکانیش ئەرکی نوێیان دەگرتە ئەستۆ، بۆنموونە، لە بواری پەروەردە و فێرکردن. لەبەرئەوە ئێمە ڕووبەڕوی کەسانێک دەبینەوە کە ستەمکارانێکی چاکەخوازن. یانی فەرمانڕوایانێکن ئەندیشەی ڕوناکبیرانەیان وەرگرتووە و ھەوڵ دەدەن بە بونیادنانی سیستەمێک لەسەر بنەمای سیاسەتی خۆیان بەسەر عەقڵی ئەوانی تر. نموونەی ئەو جۆرە کەسانە وەکوو شاژنی ڕوسیا  و فرێدریکی گەورە پاشای پرۆس، کە زۆر بە ھەستیارانە ڕەفتاریان دەکرد. یاخود کەسێکی وەکوو ژۆزفی دووم، کە بەڕاستی خولیای دەستەبەرکردنی ئەم ئەندێشەیە بوو.                                             

== ژوزفی دووەم ==
ژوزف لە ساڵی ١٧٤١ لە دایک بوو. ژوزف کوڕی ماری تیرزی نەمسایی و ئیمپراتۆری فرانسیسی ھەوەڵ لە ئیمپراتۆریەتی ڕۆمی موقدەس بووە. ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی بریتی بوون لە نەمسا، ھەنگاریا، بەشێک لە خاکی یوکسلاڤیا، چکسلاوکی و بەلجیکا. ژوزف پەروەردەیەکی چاک کرابوو کە شیاو و لایەقی ئیمپراتۆر بوون بێت. ژوزف کەسێکی زۆر جیدی بوو؛ ئەھلی چێژ وەرگرتن و عەیش ونوش نەبوو، بێجگە لە ئەرکەکەی بیری لە شتی دیکە نەدەکردەوە. کەسێکی شاد نەبوو بەڵام پێی وابوو ئەرکی ئەو شاد کردنی خەڵکەکەیەتی. دەیوت ( لەوە ڕەنج دەبەم کە نەتوانم ھەموان خۆشبەخت بکەم). ژوزف لە دوای مردنی باوکیەوە ١٧٦٥ بوو بە ئیمپراتۆر. بەڵام تاوەکو ساڵی ١٧٨٠ دەبوایە لە گەڵ دایکی پێکەوە فەرمانڕەوایان کردبایە. ماری تیرز زۆر جیاوازتر بوو. سەختگیرو کەسێکی ئیشکە مەزھەب بوو. ھێزی پولیسی تایبەتی ھەبوو کە چاوەدێری ڕەفتار و ڕەوشتی خەڵکیان دەکرد. یاسای دەرکردبوو کە دامەنی ژنەکان دەبێ شۆڕتر(درێژتر) بێت. ژوزف ھەمیشە لە گەڵ دایکی مقۆمقۆی بوو.                                         

ژوزفی دووەم نیازی بە دەولەتێکی کارامە بوو کە بتوانێ ھەندێ یاسا دەربکات و بیخاتە بواری جێبەجێکردنەوە. لە ساڵی ١٧٨٠ تا ١٧٩٠ نزیکەی شەش ھەزار یاسای دەرکرد. ھەندێ یاسای وەکو ئەشکەنجە، سزای کوشتن و وەحشیگەری ھەموو ڕەد کردەوە. ھەموان بە پێی یاسا یەکسان بوون، کە ئەم یاسایە نەجیبزادەکانیشی دەگرتەوە. جارێک نەجیبزادەیەکی ناچار کرد بە پاک کردنەوە و  گەسک لێدانی ڕێگاوبانی وین. چاوەدێری کاروباری دەوڵەتی بە دەقیقی دەکرد و پولیسی نەھێنی ھەبوو بۆ ئەو کارە. ژوزف بەتایبەتی ھێرشی دەکردە سەر نەجیبزادەکان و کەلیسا. دەستوری دابوو ھەموو ئاینەکان لەسەرخۆ و پشوودرێژبن؛ کۆتایی بە زۆرێک لە چاکەو خراپەی شتەکان ھێنابوو. لەساڵی ١٧٨١ زۆرێک لە دەیرەکانی داخست. دەنوسێت( ئسوڵی دەیرنشینی ڕاستەوخۆ ناکۆکە لە گەڵ ژیری.) تەنھا ئەو دەیرانەی بە کراوەی ھێشتەوە کە کاری بەسوود دەکەن وەکو وانە وتنەوە، یا چاوەدێری کردنی نەخۆشەکان. دەیرەکان موڵک و ماڵێکی زۆریان ھەبوو، دەستی بەسەر ھەمووی داگرت. ژوزف ھەوڵی ئەوەی دەدا کە ئۆسقوفیش بخاتە ژێر چاوەدێری خۆیەوە چونکە کەلیسا خاوەنی  سێ لە ھەشتی نەمسا بوو. ئەمەش دەردەسەری بۆ پاپ دروست دەکرد.                                                         

ژوزف ھەمیشە خولیای ھاوکاری کردنی جوتیارانی ھەبوو و بە دیتنی ئەو ستەم وچەوسانەوەی جوتیاران لە لایەن نەجیبزادەکانەوە نیگەران بوو. جوتیارەکان بە پلە نزم ئەژمار دەکران و ناچار بوون لە گوندەکان بمێننەوە و خزمەتی ئاغاکان بکەن. ژۆزف لە ساڵی ١٧٨١ دەرەبەگایەتی خڕکردەوە. لە ساڵی ١٧٨٩ یاسایەکی دەرکرد کە سودی خاوەنداریەتی کە جوتیار دەبوایە بیدایە بە ئاغاکانیان کەمی کردەوە. بەھەمان شێوە بێگاری جوتیارەکانیشی ڕەد کردەوە. نەجیبزادەکان لەم کارە تەواو پەست بوون، بۆیە بە ژوزفیان دەوت "خوای جوتیارەکان". ھەروەھا توانا یاسایەکانیشی لێ سەندنەوە  وە ئەو یاسایەشی ڕەفز کردەوە کە تەنھا جەنگاوەر و نەجیبزادەکان دەیانتوانی ببنە خاوەن زەوی. ھەموو ئەم کارانە دەردەسەریان دروست کرد. ژوزف لە دەرەوەی وڵاتیش  دووچاری سەختی بویەوە. لە ئەنجامدا لە زۆریک لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی شۆڕش بەرپا بوو، بۆیە ناچار بوو زۆرێک لە یاسا چاکەخوازەکانی پشت گوێ بخات.. وتی لە سەرگۆڕەکەی بەم شێوەیە بنوسن: لێرەدا ژوزفی دووەم خەوتووە کە ھەر کارێک کردی شانس یاوەری نەبوو.                                                         

شکستی ژوزف دەلالەت لە بێ توانایەکی ڕوشنبیری دەکا. ئەو وا بیری دەکردەوە کە ھەرشتێک لە مێشکی ئەودا عەقڵانی بێت  دەبێت بۆ خەڵکی دیکەش ھەروا بێت. ئەو دەرکی خەڵکی ئاسایی نەدەکرد. ئەو کاتەی فەرمانی دەرکرد خەڵک دەبێت مردووەکانیان بخەنە ناو کیسەوە چونکە کارێکی نەفامانەیە کاتێک ئەو تەختە و دارە چاکانە بۆ دروست کردنی تابوت بەکاربێنن. ئەو ھەستی خەڵکی لەبەرامبەر مردووەکان دەرک نەدەکرد؛ ئەم ھەست و ئیحساساتانەشی بە شتێکی نامەعقول دەزانی. ھەرایەک بەرپا بوو کە مەجبور بوو لەم یاسایە پاشگەز بێتەوە. دەیگوت خەڵکی نەزانتر لەوەن کە تێبگەن مردووەکان تەنھا لاشەن و دەڕزێن و ھیچی دیکە.                                                         

== ئامانجەکانی ڕووناکبیری ==
بۆچی دەبێ خولیای ڕوناکبیری بین؟ گرنگی ڕوناکبیری لە مێژووی جیھان چیە؟ سێ شت ھەیە پێویستە دیقەتیان لێ بدەین. ھەوەڵ ئەوەی کە ھێز و توانای ڕۆژئاوا لەم دوو سەدەیەی ئەخیردا تەنھا بە ھۆی سەروەت و زانستەکەیەوە نیە بەڵکو پەیوەستیشە بە ئەندێشەو بیری ڕۆژئاوایی و بناغە عەقڵیەکەی. ئەوان وا بیریان دەکردەوە کە ژیرترن و ئەم ڕاستیەش لەوانەیە ئەم خاڵەش ڕوون بکاتەوە کە ئەوان باوەڕیان وابوو لە خەڵکی دیکە باشترن.                                                         

دووەم ئەوەی کە شێوەی نوێی بیرکردنەوە کاریگەری گەوەری لە کومەڵگەکانی دیکەش ھەبوو. کومەڵگەی وڵاتانی موسڵمان لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست لە سەر وتەکانی پەروەردگار بەنا کرابوو. کومەڵگای سونەتی ھیندوەکانی ھیندستان لەسەر بنەمای نزامی کاست(قەبیلە) پشت ئەستوورە، سیستەمی کاست بڕیاردەری کار و پلەی کۆمەڵایەتی خەڵکە. کۆمەڵگەکانی کۆنی چین و ژاپۆن لەسەر بنەمای نەریت، یان ئامۆژگاریەکانی کۆنفۆسیوس بەڕێوەدەچوو.. لەم وڵاتانە بینراوە کە چۆن ئەندیشەکانی ڕۆژئاوا ھەڕەشەیە بۆ سەر کۆمەڵگەکانیان و کاردانەوەی توندیان بەرامبەر ئەو ئەندێشانە ھەیە. بەڵام ھەندێکی دیکە دەڵێن کە ئەگەر خەڵکی ئاسیا بیانھەوێ کێبڕکێ لە گەڵ ڕۆژئاوا بکەن و سەرکەتوو بن؛ نەک ھەر دەبێ لاسایی داھێنانەکانی ڕۆژئاوا بکەنەوە بەڵکو دەبێ شێوەی بیرکردنەوەی ئەوانیش لاسایی بکەنەوە!                           

ئەم بەڵگەھێنانەوەیە بۆ ئەوەبوو تاوەکو ھاوکار بێت بۆ ئەو گۆڕانکاریانە کە لە کۆمەڵگادا بەرپا ببوو.                       

سێھەم ئەوەی کە، ئەم فیلسوفانە یەکێک لە گەنگەشە گەورەکانی مێژوویان بەرپا کرد. واتە ئەم پرسیارەیان خستە ڕوو کە ئایا تەنھا عەقڵ کافیە؟ لە کوتایی سەدەی ھەژدەھەم، شۆڕشگێڕانی فەڕانسە سەرەتا لە فەڕانسە و دواتر لە ئەوروپا دەستیان کرد بە بونیادنەوەی کۆمەڵگا لەسەر بناغەی عەقڵ، وا دیار دەکەوت کە ھەموو شتێک بەراوەژوو بووتەوە. زۆرێک کەوتنە ئەو گومانەوە کە نەکا ئەو دەمارگیری و نەریتەکانی پێش خۆیان ئەوەندەی دەیانکوت خراپ نەبووە. ئەم بەڵگاندنە لەو کاتەوە تا ئێستا لە ئەوروپا و سەرانسەری جیھان بەردەوامی ھەیە. لە لایەک کەسانێک ھەبوون باوەڕیان بە پێشکەوتن ھەبوو لەسەر بناغەی عەقڵ. ئەمانە دەیانوت ڕێگای عەقڵ دەتوانێ ڕۆژ بە ڕۆژ کۆمەڵگا بەرەو باشتر بەرێت و خەڵکیش خۆشبەخت بکات لە لایەکی دیکەوە کەسانێک ھەبوون کە دەیانگوت  عەقڵ ئەوەندەش کە دەڵێن کاریگەری لە ژیاندا نیە. خەڵکی ئەوەندەش لەسەر بنەمای عەقڵ ڕەفتار ناکەن و لە زیاتر بەختەوەربوون زۆر دووکەوتونەتەوە وە لەم گۆڕانکاریانە کە دێتە پێشێ تەنھا نیگەران و ناڕازین. لە نێوان ئەم دوو دەستەیەدا کەسانێکی دیکە ھەن دەڵێن وەرن با ھەوڵ بدەین کارەکان باشتر بکەین، بەڵام لێگەڕێن لەسەرخۆ بڕۆین و ئەوەندەش دڵمان بە عەقڵ خۆش نەکەین.                     






== سەرچاوەکان ==
== سەرچاوەکان ==
<references/>
<references/>سەردەمی ڕووناكبیری: نووسینی: ماڵكۆڵم یاپ، وەرگێڕانی: ئاگری ئەفشین
[[پۆل:فەلسەفەی سەدەی ١٨یەم]]
[[پۆل:فەلسەفەی سەدەی ١٨یەم]]
[[پۆل:سەردەمی ڕووناکبیری]]
[[پۆل:سەردەمی ڕووناکبیری]]

وەک پێداچوونەوەی ‏٠٣:٢٨، ٧ی ئایاری ٢٠١٨

کانت لە ڕووناکبیرانی بەناوبانگی سەردەمی ڕووناکبیری

سەردەمی ڕووناکبیری بە سەدەی ١٧ و ١٨ی زایینی دەوترێت کە ڕووناکبیری و چاند تێیدا گەشەیێکی زۆری کرد. لە سەردەمی ڕووناکبیریدا ئیستیعمار/داگیرکاری بە شێوەی مودێرن دەستی پێ کرد و کێشەگەلێکی زۆر لە نێوان زانست و ئاییندا ڕووی دا.له‌ سه‌رده‌مه‌دا شه‌ڕێکی سی ساڵه‌ وڵاتانی ئه‌وروپای گرته‌وه‌.[١][٢]

زۆرێک لە زانا و ڕووناکبیرانی ڕۆژاوا ناویان هاتوە لەو سەردەمەی بە سەردەمی ڕووناکبیری ئەناسرێت بۆ نمونە:


سەرچاوەکان

  1. ^ "وەشانی ئەرشیڤکراو". Archived from the original on 13ی Mayی 2011. Retrieved 2ی Augustی 2013. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= و |archivedate= (help)
  2. ^ http://books.google.com/books?id=bZvwcS94JzsC&pg=PA3