شەڕی نێوخۆییی ئەمریکا

چۆنیەتی لایەنگری ویلایەتەکانی ئامریکا لە ساڵی ١٨٦٤

چەند دیمەن لە شەڕی ناوخۆ

شەڕی ناوخۆی ئەمریکا شەڕێک بوو لە نێوان ویلایەتەکانی باکووری ئامریکا بە ڕابەرایەتی ئێبراھام لینکۆن و ١١ ویلایەتی باشوور. ئەم شەڕە لە سەر ڕزگارکردنی بەندەکان بوو. کە بە سەرکەوتنی ویلایەتەکانی باکوور کۆتایی ھات.

پێکدادانی ناکۆکی و ململانێ لە فورت سمتر دەستبەجێ ناوچەکانی باکووری یەکخستەوە، ھەروەک چۆن ناوچەکانی باشووریشی یەکخستەوە شەپۆلێکی ھەڵچوون و توڕەیی دای بەسەر ڤێرجینیا لە یەکێتیەکەدا خستی و گەیاندنی بە سیستمی (تحافی – کۆنفیدرالی)، بەمەش ئەو پارچە دێرینەی باشوور گەیشت بە ڕیچمۆندی پایتەختی، ھەروەک چۆن باشترین سەرکردایە بۆ دانا کە (ڕۆبێرت لی) بوو، وە بۆماوەیەکی کاتیش ناکۆکییە حیزبیەکانی ڕەواندەوە لە نێوان باکوور و باشووردا.

جا ھەر لایەنێکیان و تایبەتمەندی خۆی ھەبوو، بۆ وێنە باکوور بەھێز لە ڕووی ژمارەی دانیشتوان و سەرچاوە بەرھەم ھێنەرەکانی پیشەسازی و سەروەت و سامان وە تایبەتمەندی خۆی وەرگرتبوو، چونکە لە سەرژمێرییەکدا کە لە ساڵی ١٨٦٠ز دا کرا بوو ڕوون بوویەوە کە ژمارەی دانیشتوانی ئەو ٢٣ ویلایەتەی کە ھەموویان لە ژێر بەیداخی ئاڵای یەکێتیدا بوون دەگەیشتە ٢٢ ملیون، لە بەرامبەر ١١ ویلایەت دانیشتوانەکەی پتر لە ٩ ملیۆن کەسی بوو ئینجا ڕێژەی باشورییەکان پتر لە سێ ملیون و نیو ڕەش پێستی تێدا بوو، بێگومان باکور لە ڕووی پیشەسازیەوە لە ئاستی باڵایدا بوو، بەجۆرێک کە تەنھا بەرھەمە پیشەسازییەکانی نیویۆرک لە ساڵی ١٨٦٠ز دا دوو ھێندەی بەرھەمەکانی ویلایەتە ھاوپەیمانەکان زیاتر دەبوو، ھەروەھا بەرھەمھێنراوەکانی پێنسلڤانیا نزیکەی بەرھەمەکانی ئەو ویلایەتانە دەبوو ھەر یەکێک لە ویلایەتەکانی باکور لە ماوەی سێ ساڵی کۆتایی جەنگ توانی کە ئەوەندە ئامێری جەنگی بەرھەم بھێنێت کە پێداویستیەکانی دابین بکات، لە کاتێکدا باشوور پشتی بە دەوڵەتە بێگانەکان دەبەست بۆ ھاوکاریکردنی بە تۆپ‌ و دەرمان‌ و ئامێرەکانی نەشتەرگەری، بە ڕێژەیەکی زۆر پشتی بە خواردنە ھاوردەکان دەبەست، موڵکی باکوور لە ڕووی کەشتیەوە زۆر زاڵبوو، بە جۆرێک دەسەڵاتی گرت بەسەر تەواوی زەریاکەدا.

ھەروەھا باشوریش ھەندێ تایبەتمەندی خۆی ھەبوو وەک گیانی سەربازی پیاوەکانی و بەئاسانی دەستگرتنی بەسەر زۆرێک قەڵاو گەنجینەی چەک و تەقەمەنیدا و توانای باڵاو بەھێزی لەرێکخستنی کشتووکاڵیدا زۆرێک باوەڕیان وایە کە باشورییەکان تایبەتمەندیەکی تری گەورەیان ھەیە، ئەویش ئەوەیە کە موڵک و خاکەکانیان بە سەرچاوەی سەرەکی بەرھەم ھێنانی لۆکە دادەنرا لە جیھاندا, بەریتانیا و کارگە پیشەسازییەکانی پێویستی تەواویان ھەبوو بەو لۆکەیە، ئەمەش کارێکی خۆرسکی گەنجاو و لەبار بوو بۆ دەستێوەردانی لە بەرژەوەندی باشووریەکان، بەڵام دەرکەوت کە پێویستی بەریتانیا بە گەنمی باکور ھیچی کەمتر نییە لە پێویستی بە لۆکەی باشور لە ڕاستیدا ھیواو داھاتووی باشور بەسترا بوو دەستگرتنی بەسەر ڕووبەرێکی فراوان و جەماوەرێکی زۆری جەنگاوەر... کە ئەمەش کارێکی نەگونجاو بوو لەگەڵا ھێزو توانای ئەودا، بەکورتی بە ئاشکرا دیار بوو کە باکور باڵاتر بوو بە تواناترە لە باشور.

جا کاتێک کە ھێزی باشور بەتەواوی شەکەت بوو و پووکایەوە وە پاش پتر لە چوار ساڵا خواردنی ماڵاو سامان و ژیان و گیان بەبەردەوامی، جەنگ کۆتایی پێھات، ئامارەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە ژمارەی ئەوانەی کە لەمەیدانی جە نگدا ئامادەبوون بەرامبەر باکور نزیکەی دوو ملیون کەس بوون، کە چی کاتێک ئاخر قازیفەی جەنگ تەقی نزیکەی یەک ملیونیان مابوویەوە، وەک چۆن ژمارەی ئەوانەی بەزۆر گیرابوون بۆ سەربازی لە دانیشتوانی باشور نزیکەی یەک ملیون و حەوسەد ھەزار کەس بوون ھەروەھا زیانە گیانیەکانی یەکێتی ٣٦٠,٠٠٠ کەس بوو، لە کاتێکدا کەزیانی گیانی ھاوپەیمانییەکان نزیکەی ٢٥٨,٠٠٠ کەس بوو، کاولکاری و وێرانەیەکی سەرسوڕھێنەر لەخاکی باشوردا ڕوویدا و تەواوی ڕووبەری وڵاتیشی گرتەوە، بارودۆخی ئابووری لەناوچەکانی باشوردا بەتەواوی داڕووما بوو، لەنێوان سەرکردەکانی باکوردا (یولسس کرانت) سەرکردەی گشتی. کەسێکی زۆر بەناوبانگ و لێھاتوو بوو، بۆیە ساڵی ١٨٦٩-١٨٧٧ ھەڵبژێردرا بە سەرۆک کۆمار.

ئازادکردنی بەندەکان

لە تەمووزی ساڵی ١٨٦٢ ز دا ئەبراهام لینکۆڵن پرۆژەی ڕاگەیاندنی ئازادکردنی خوێندەوە بەسەر ئەندامانی وەزارەتەکەیدا، ئەو دەمێک بوو ئەو پرۆژەیەی ئامادەکرد بوو بەڵام ڕاگەیاندنەکەی دواخستبوو بۆ کاتێکی گونجاو، کاتێک دەبینێت کە ھێزە یەکگرتووەکان پشتیوانی لێدەکەن و ھاریکاری دەکەن، لە ئەیلولی ھەمان ساڵدا بڕیارەکەی ڕاگەیاند بە ھەموو جیھاندا وە ڕایگەیاند کە ئەگەر ئەو ویلایەتانەی کە بەردەوام دژایەتی و بەرھەڵستکاری یەکێتیەکە دەکەن، لایەنگیری و وەلای خۆیان نەگێڕنەوە و دەست ھەڵنەگرن لەبەرھەڵستکاری ئەوا بێ گومان لە سەرەتای کانونی دووەمی ساڵی ١٨٦٣ ز دا، گورزەیەکی سەختیان بەردەکەوێت بۆ مەسەلەی کۆیلایەتی. لەھاتنی ساڵی داھاتوودا بەڵێنەکەی جێبەجێکرد، لنکن لە لێدوانێکدا ڕاشکاوانە ڕایگەیاند کە تەواوی ئەو کۆیلانەی کە لەو ناوچانەدا ھەیە کە دژایەتی و بەرھەڵستی یەکێتییەکە دەکەن لە ئێستاوە و بۆ ھەمیشە ئازادن, دەستوری ئەمریکی بۆ ئەومەبەستە بۆ جاری سیانزەیەم ھەموارکرایەوە.

سەرچاوەکان

• ناوەندی ئەیووبی - مێژووی ئەمریکا