کۆبانی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary
بەسەرداچوونەوە، چاکسازی، شائەمراز
ھێڵی ١: ھێڵی ١:
{{Coord|36|53|24|N|38|22|12|E|region:SY_type:city_source:dewiki|display=title}}
{{زانیاریدانی نیشتنگە
{{زانیاریدانی نیشتنگە
| ناوی فەرمی =کۆبانی
| ناوی فەرمی =کۆبانی
| ناوی خۆماڵی =
| ناوی خۆماڵی =
| ناوەکانی دیکە =
| ناوەکانی دیکە =
| جۆری نیشتنگە =شار
| جۆری نیشتنگە =شار
| وێنە =
| وێنە =
| قەبارەی وێنە =300px
| قەبارەی وێنە =300px
ھێڵی ١١: ھێڵی ١٠:
| قەبارەی نەخشە =
| قەبارەی نەخشە =
| شرۆڤەی نەخشە =
| شرۆڤەی نەخشە =
| دەرزی نەخشە =Kurdistan
| دەرزی نەخشە = Kurdistan
| شرۆڤەی دەرزی نەخشە = جێگەی لە [[کوردستان]]دا
| شرۆڤەی دەرزی نەخشە = جێگەی لە [[کوردستان]]دا
|latd=36|latm=53|lats=|latNS=N
|latd=36|latm=53|lats=|latNS=N
ھێڵی ٢٠: ھێڵی ١٩:
| ناوی دابەشکراو1 = [[پارێزگای حەلەب|حەلەب]]
| ناوی دابەشکراو1 = [[پارێزگای حەلەب|حەلەب]]
| جۆری دابەشکراو2 = [[شار]]
| جۆری دابەشکراو2 = [[شار]]
| ناوی دابەشکراو2 = [[کۆبانی|کۆبانی]]
| ناوی دابەشکراو2 = '''کۆبانی'''
| جۆری دابەشکراو3 =
| جۆری دابەشکراو3 =
| ناوی دابەشکراو3 =
| ناوی دابەشکراو3 =
ھێڵی ٢٧: ھێڵی ٢٦:
| دامەزرێنەر =
| دامەزرێنەر =
| ھۆکاری ناونران =
| ھۆکاری ناونران =
| جۆری دەسەڵات =
| جۆری دەسەڵات = خۆبەڕێوەبەری ناوچەیی
| حیزبی سەرۆک =
| حیزبی سەرۆک = یەکینەکانی پاراستنی گەل
| سەرناوی سەرۆک =
| سەرناوی سەرۆک =
| ناوی شارەوان =
| ناوی شارەوان =
| سەرجەمی ڕووبەر کم٢ =
| سەرجەمی ڕووبەر کم٢ =
| بەرزایی م = 625
| بەرزایی م = ٦٢٥
| دانیشتووان لە = [[٢٠٠٨]]
| دانیشتووان لە = [[٢٠٠٨]]
|ژمارەی دانیشتووان = 62,634
|ژمارەی دانیشتووان = ٦٢٬٦٣٤
| جۆری دانیشتووانناسی١ = زمان و ئایین
| جۆری دانیشتووانناسی١ = زمان و ئایین
| سەرناوی١ دانیشتووانناسی١ = [[زمان]]
| سەرناوی١ دانیشتووانناسی١ = [[زمان]]
ھێڵی ٤١: ھێڵی ٤٠:
| زانیاریی٢ دانیشتووانناسی١ = [[سوننە|سوننی]]
| زانیاریی٢ دانیشتووانناسی١ = [[سوننە|سوننی]]
| جۆری کۆدی ناوچە =
| جۆری کۆدی ناوچە =
| کۆدی ناوچە =
| کۆدی ناوچە =}}
'''کۆبانی''' یان کۆبانێ (بە عەرەبی دەوڵەتی: '''عین العرب''' (کانی عەرەبان)) باژێرێکی کوردنشینە لە [[رۆژاوا|رۆژئاوای کوردستان]] لە دیوی چەپی ئاوی [[فورات]]، لە سەر تخووبی نێوان [[سوریا]]-[[تورکیا|تورکیا]]، ھاوسێی شارو دەشتی فرەوانی (سرووج)ـی ئورفایە. لە رووی ئیداریەوە ناحیەکە سەر بە [[حەلەب|پارێزگای حەلەبە]] و سەد وپەنجا کیلۆمەتر لێی دوورە. گوزەرانی زۆرینەی خەلکی کۆبانێ لە سەر چاندن و کشتکاریە.
}}
دانیشتووانی کۆبانێ و گوندەکانی سەرجەمیان کوردن. کەمینەیەکی عەرەبیش ھەن. پێشتر چەند ماڵە ئەرمەنی لێ بوو کە دواتر بەرەو حەلەب و [[ئەرمەنستان]] کۆچان. پێکھاتەی کوردان پێکھاتەیەکی عەشایەری وەرزێریە بریتیە لە دوو ھۆزی گەورە: '''بەرازی''' و '''کێتکان''' کە بۆ چەندان ھۆزو تیرەی بچووکتر دابەش دەبن.
'''کۆبانی''' يان كۆبانێ (به‌ عه‌ره‌بى ده‌وڵه‌تی: '''عين العرب''' (كاني عه‌ره‌بان)) باژێرێكى كوردنشينه‌ له‌ [[رۆژاوا|رۆژئاواى كوردستان]] له‌ ديوى چه‌پى ئاوى [[فورات]] ، له‌ سه‌ر تخووبى نێوان [[سوريا]]-[[توركيا|توركيا]]، هاوسێى شارو ده‌شتى فره‌وانى(سرووج)ـى ئورفايه‌‌. له‌ رووى ئيداريه‌وه‌ ناحيه‌كه‌ سه‌ر به‌ [[حه‌له‌ب|پارێزگاى حه‌له‌به‌]] و سه‌د وپه‌نجا كيلۆمه‌تر لێى دووره‌ . گوزه‌رانى زۆرينه‌ى خه‌لكى كۆبانێ له‌ سه‌ر چاندن و كشتكاريه‌.
دانيشتووانى كۆبانێ و گونده‌كانى سه‌رجه‌ميان كوردن. که‌مینه‌یه‌کی عه‌ره‌بیش هه‌ن . پێشتر چه‌ند ماڵه‌ ئه‌رمه‌نى لێ بوو كه‌ دواتر به‌ره‌و حه‌له‌ب و [[ئه‌رمه‌نستان]] كۆچان. پێكهاته‌ى كوردان پێکهاته‌یه‌کی عه‌شایه‌ری وه‌رزێریه‌ بريتيه‌ له‌ دوو هۆزى گه‌وره‌: '''به‌رازی''' و '''كێتكان''' که‌ بۆ چه‌ندان هۆزو تیره‌ی بچووکتر دابه‌ش ده‌بن.
===ناوى كۆبانێ===
ناوي كۆبانى به‌ بۆچوونى خه‌لكه‌كه‌ى له‌ ووشه‌ى كۆمپانى یه‌وه‌ هاتووه‌ چونكه‌ له‌ ساڵانى 1910 تا 1920 ئۆفيسى كۆمپانيایه‌كى ئه‌ڵمانیی لێبوو كه پڕۆژه‌ى‌ هێڵى ئاسنينى شه‌مه‌نده‌فه‌ر ( به‌رلين- به‌غدا)ى جێبه‌جێ ده‌كرد ده‌ووبه‌رى ئۆفيسه‌كه‌ به‌ كرێكاری كۆمپانياكه‌ و خێزانه‌کانیان ئاوه‌دان بوويه‌وه‌ كه‌ زۆرينه‌يان كوردى هه‌رێمه‌که‌ بوون ، دواتر ناوه‌که‌ به‌ شێوه‌ی كۆبانى مايه‌وه‌. ده‌وڵه‌تى عه‌ره‌بى سوريا ناوه‌که‌ى دواتر گۆڕي بۆ (عين العرب ) به‌ واتاى كانيى عه‌ره‌بان وه‌ک زۆربه‌ی ناوی گونده‌ کوردنشینه‌کان وه‌ک سیاسه‌تێکی شۆفینیانه‌ی په‌یڕه‌وکراو بۆ داپڵۆسینی بوونی کورد و پێدانی پاشخانێکی عه‌ره‌بی به‌ جوغرافیای سووریا.
===جوغرافياى كۆبانێ===
رووبه‌رى كۆبانێ (3000,23) كيلۆمه‌تر دووجايه و دانيشتووانه‌كه‌ى به‌ گوێره‌ى سه‌رژمێرى ساڵى 2000 نزيكه‌ى 204 هه‌زار كه‌س بوون. له‌ رووى خاكه‌وه‌ خاكى كۆبانى به‌شێكه‌ سه‌ر به‌ ده‌شتى سرووجى ره‌ها (ئورفا) 30 كيلۆمه‌تر له‌ رۆژئاواى ئاوى فوراته و 100 كيلۆمه‌تر له‌ ئورفاوه و 150 كيلۆمه‌تر له‌ ناوه‌ندى پارێزگاى [[حه‌له‌ب]]ه‌وه‌ دووره‌. له‌ باكوور: سنوورى توركيايه‌و له‌ ياشوور: سنوورى پارێزگاى (الرقه‌)يه‌ له‌ رۆهه‌ڵات: هاوسنووره‌ له‌گه‌ڵ گرێسپى(ته‌ل ئه‌بيه‌د) له‌ رۆئاوا: هاوتخووبه‌ له‌گه‌ڵ جه‌رابلس (كه‌نارى فورات)و مه‌نبه‌ج. زۆرينه‌ى خاكه‌كه‌ى ده‌شتاييه‌كى راسته‌. زوورگى كه‌مه‌ به‌رزاييه‌كانى بريتين له‌ : چياى مشته‌نوور (600مه‌تر) و چياى قه‌ره‌به‌كر و خان مه‌حموود و چياى ره‌ش. خاكه‌كه‌ى كشتوكاڵيه‌و به‌ پيته‌ به‌رووبوومى زۆرى هه‌يه‌و هه‌ندێكى ره‌وانه‌ى ده‌ره‌وه‌ى سووريا ده‌كرێت.
كۆبانێ له‌ چوار ناحیه پێكهاتووه‌: ناوه‌ند (دانیشتووان:81,424که‌س)، شێخله‌ر (شیوخ ته‌حتانی 43,861 که‌س)، سه‌ڕين (69,931که‌س) و جه‌له‌بێ <ref>http://www.cbssyr.org/new%20web%20site/General_census/census_2004/NH/TAB02-33-2004.htm</ref> . گرنگترين گونده‌كانى بريتين له‌ : هه‌لينج، ته‌لعه‌جيب، ته‌لخه‌زال، بۆزيك، خانمه‌مه‌د، سخور، قلحه‌ديد، قنێ، قومليخ، گرك، شه‌ران و شێرانێ.
[[پەڕگە:Ayn Al Arab District.png|وێنۆک|شوێنی کۆبانی له‌ ناو پارێزگای حه‌له‌ب (به‌ره‌نگی زه‌رد)]]
===ئابووری کۆبانێ===
ئابوورى ده‌ڤه‌ره‌که‌ زياتر كشتوكاليه‌و گونده‌كانى كه‌ نزيكه‌ى 320 گوندن هه‌ر كاى چاندن و جوتياريى ده‌كه‌ن. گرنگترين به‌رهه‌مه‌كانيان بريتين له‌: په‌مۆ(قوتن)، [[گه‌نم]]، نيسك، نۆك، باينجان، جۆ، گارس (هه‌رزن)، كونجى، كه‌مون (به‌هارات) و شووتى و گندۆر. هه‌روه‌ها ل زۆر شوێن فستق و ميوه‌ى قه‌يسى و ترێ و هه‌نجير و هه‌نار به‌رهه‌م ده‌هێنرێت.
===ژيان له‌ كۆبانێ===
دانيشتووانى كۆبانێ و گونده‌كانى زۆربه‌يان كوردن، به‌ [[شێوه‌زاری سه‌ره‌کی زمانی کوردی|كورمانجى]] ده‌ئاخڤن ، جلوبه‌رگى ژنانيان پێكهاتووه‌ له‌ كراس و قه‌فتان و به‌روانك و سوخمه‌و عه‌با . سه‌ريان به‌ هه‌ورى و شارو كۆم و كۆفى ده‌پۆشن. پياوه‌كانيش جلوبه‌رگى عه‌ره‌بان ده‌پۆشن به‌ حوكمى هاوسێيه‌تى و دژوارى ناوچه‌كه‌: كه‌ بريتيه‌ له‌ كراس و كۆفيه‌و عه‌قاڵ. به‌لام شاڵ و شه‌پكى كورده‌واريش له‌به‌ر ده‌كرێت.
كلتوورى '''كۆبانى''' نزيكه‌ له‌ كوردانى [[ئورفا]] (ره‌ها) به‌ حوكمى ئه‌وه‌ى له‌ يه‌ك پێكهاته‌ى كلتوورى و خێله‌كين. نه‌ريتى كورده‌وارى له‌ ناو خه‌ڵكه‌كه‌دا زاڵه‌ چ [[موسڵمان]] بن و چ [[ئێزیدی|ئێزيدى]]. عه‌شيره‌تى گه‌وره‌ى '''به‌رازى''' و عه‌شيره‌تى '''كێتكان''' زۆرينه‌ى دانيشتووان پێك ده‌هێنن. له‌ ده‌ورانى دوامينى عوسمانى '''بۆزانبه‌گ''' سه‌رناسى ناودارى عه‌شيره‌تى به‌رازى بوو. له‌ هۆزى '''كێتكان'''يش ئه‌وسا '''به‌سراوى ئاغا''' ده‌ناسرا. بۆزانبه‌گ نوێنه‌رى روها بوو له‌ '''مه‌جليسى ميللى مه‌زنى''' ئه‌نقه‌ره‌. كوڕه‌ برايه‌كه‌ى هرچۆ (شاهين شاهين) له‌ ساڵانى 1950 نوينه‌رى په‌رله‌مانى سووريا بوو له‌ [[ديمه‌شق]]. هرچۆ له‌ دامه‌زرێنه‌رانى كۆمه‌ڵه‌ى [[خۆيبوون]] بوو. رێبه‌رى نه‌قشبه‌ندى له‌ كۆبانێ ناوى شێخ ساڵح بوو كه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا خه‌لكى '''[[عاموودێ|ئاموودا]]''' بوو. هونه‌رمه‌ند و رۆشنبیرو ده‌نگبێژ و سازبه‌ندى كۆبانێ زۆرن وه‌ك‌ : مشۆيێ به‌كه‌بوورێ ، باقى خدۆ، ره‌شيد سۆفى، مچۆ كه‌نده‌ش، ئه‌حمه‌د چه‌پ، كاردۆخ به‌يرۆ ، سيامه‌ند ئۆسكوللى هه‌روه‌ها پۆلات جان و جاندۆست له‌ رۆشنبيرانى ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌ن.
===هۆزه‌كانى كۆبانێ===
ديارترين هۆز له‌ كۆبانى و هه‌رێمى باشوورى ئورفا '''به‌رازى''' يه‌ كه‌ له‌ مێژووى كوردان دا رۆڵى دياريان هه‌بووه‌. له‌ ناو به‌رازى عه‌شيره‌تى تر هه‌ن كه‌ کاتی خۆی سه‌ر به‌ كۆنفدراسيۆنى خێله‌كى به‌رازی بوون، شاهین به‌گ ناوێک له‌ به‌ره‌بابی به‌گزاده‌ی ميران (به‌گله‌ر) سه‌رۆکایه‌تی ده‌کرد . هۆزه‌کانی تر بریتین له‌:
* '''ميران''' (Mîran)، '''كێتكان'''(Kêtikan)، '''شێخان''' (Şêxan) ، '''ئؤخيان''' (Oxî)، '''زروار''' (Zirwar)، '''ئه‌لێدينان''' (İlêdînî)، '''شه‌دادى'''، '''مه‌عاف'''، '''دنان'''، قه‌ره‌به‌ركيران، '''پيژيان''' و '''بێسكان''' و زۆرى تر.
===كۆبانێ ئه‌مرۆ===
پاش رووداوه‌كانى [[سووريا]] كۆبانێ له‌ 19 ته‌مووزى ساڵى 2012ه‌وه‌ به‌ده‌ست شۆرشگێرانى كورده‌وه‌يه‌، يه‌كێكه‌ له‌ سێ كانتۆنه‌كانى خۆسه‌رى رۆئاواى كوردستان كه‌ له‌لايه‌ن په‌يه‌ده‌وه‌ راگه‌يه‌نراوه‌. ئێستا كۆبانێ سه‌نگه‌رێكى خراگرى كوردانه‌ دژ به‌ ديكتاتۆريه‌تى رژێم و دوژمنكاريكانى چه‌ته‌ ئيسلاميه‌ توندرۆيه‌كان .


=== ناوی کۆبانێ ===
ناوی کۆبانی بە بۆچوونی خەلکەکەی لە ووشەی کۆمپانی یەوە ھاتووە چونکە لە ساڵانی ١٩١٠ تا ١٩٢٠ ئۆفیسی کۆمپانیایەکی ئەڵمانیی لێبوو کە پڕۆژەی ھێڵی ئاسنینی شەمەندەفەر (بەرلین- بەغدا) ی جێبەجێ دەکرد دەووبەری ئۆفیسەکە بە کرێکاری کۆمپانیاکە و خێزانەکانیان ئاوەدان بوویەوە کە زۆرینەیان کوردی ھەرێمەکە بوون، دواتر ناوەکە بە شێوەی کۆبانی مایەوە. دەوڵەتی عەرەبی سوریا ناوەکەی دواتر گۆڕی بۆ (عین العرب) بە واتای کانیی عەرەبان وەک زۆربەی ناوی گوندە کوردنشینەکان وەک سیاسەتێکی شۆفینیانەی پەیڕەوکراو بۆ داپڵۆسینی بوونی کورد و پێدانی پاشخانێکی عەرەبی بە جوغرافیای سووریا.

=== جوغرافیای کۆبانێ ===
رووبەری کۆبانێ (٣٠٠٠٬٢٣) کیلۆمەتر دووجایە و دانیشتووانەکەی بە گوێرەی سەرژمێری ساڵی ٢٠٠٠ نزیکەی ٢٠٤ ھەزار کەس بوون. لە رووی خاکەوە خاکی کۆبانی بەشێکە سەر بە دەشتی سرووجی رەھا (ئورفا) ٣٠ کیلۆمەتر لە رۆژئاوای ئاوی فوراتە و ١٠٠ کیلۆمەتر لە ئورفاوە و ١٥٠ کیلۆمەتر لە ناوەندی پارێزگای [[حەلەب]]ەوە دوورە. لە باکوور: سنووری تورکیایەو لە یاشوور: سنووری پارێزگای (الرقە) یە لە رۆھەڵات: ھاوسنوورە لەگەڵ گرێسپی (تەل ئەبیەد) لە رۆئاوا: ھاوتخووبە لەگەڵ جەرابلس (کەناری فورات) و مەنبەج. زۆرینەی خاکەکەی دەشتاییەکی راستە. زوورگی کەمە بەرزاییەکانی بریتین لە: چیای مشتەنوور (٦٠٠مەتر) و چیای قەرەبەکر و خان مەحموود و چیای رەش. خاکەکەی کشتوکاڵیەو بە پیتە بەرووبوومی زۆری ھەیەو ھەندێکی رەوانەی دەرەوەی سووریا دەکرێت.
کۆبانێ لە چوار ناحیە پێکھاتووە: ناوەند (دانیشتووان:٨١٬٤٢٤کەس)، شێخلەر (شیوخ تەحتانی ٤٣٬٨٦١ کەس)، سەڕین (٦٩٬٩٣١کەس) و جەلەبێ.<ref>http://www.cbssyr.org/new%20web%20site/General_census/census_2004/NH/TAB02-33-2004.htm</ref> گرنگترین گوندەکانی بریتین لە: ھەلینج، تەلعەجیب، تەلخەزال، بۆزیک، خانمەمەد، سخور، قلحەدید، قنێ، قوملیخ، گرک، شەران و شێرانێ.
[[پەڕگە:Ayn Al Arab District.png|وێنۆک|شوێنی کۆبانی ل‏‏‏ە‏‏‏ ناو پارێزگای حه‌ل‏‏‏ە‏‏‏ب (به‌ر‏‏‏ە‏‏‏نگی زه‌رد)]]

=== ئابووری کۆبانێ ===
ئابووری دەڤەرەکە زیاتر کشتوکالیەو گوندەکانی کە نزیکەی ٣٢٠ گوندن ھەر کای چاندن و جوتیاریی دەکەن. گرنگترین بەرھەمەکانیان بریتین لە: پەمۆ(قوتن)، [[گەنم]]، نیسک، نۆک، باینجان، جۆ، گارس (ھەرزن)، کونجی، کەمون (بەھارات) و شووتی و گندۆر. ھەروەھا ل زۆر شوێن فستق و میوەی قەیسی و ترێ و ھەنجیر و ھەنار بەرھەم دەھێنرێت.

=== ژیان لە کۆبانێ ===
دانیشتووانی کۆبانێ و گوندەکانی زۆربەیان کوردن، بە [[شێوەزاری سەرەکی زمانی کوردی|کورمانجی]] دەئاخڤن، جلوبەرگی ژنانیان پێکھاتووە لە کراس و قەفتان و بەروانک و سوخمەو عەبا. سەریان بە ھەوری و شارو کۆم و کۆفی دەپۆشن. پیاوەکانیش جلوبەرگی عەرەبان دەپۆشن بە حوکمی ھاوسێیەتی و دژواری ناوچەکە: کە بریتیە لە کراس و کۆفیەو عەقاڵ. بەلام شاڵ و شەپکی کوردەواریش لەبەر دەکرێت.
کلتووری '''کۆبانی''' نزیکە لە کوردانی [[ئورفا]] (رەھا) بە حوکمی ئەوەی لە یەک پێکھاتەی کلتووری و خێلەکین. نەریتی کوردەواری لە ناو خەڵکەکەدا زاڵە چ [[موسڵمان]] بن و چ [[ئێزیدی|ئێزیدی]]. عەشیرەتی گەورەی '''بەرازی''' و عەشیرەتی '''کێتکان''' زۆرینەی دانیشتووان پێک دەھێنن. لە دەورانی دوامینی عوسمانی '''بۆزانبەگ''' سەرناسی ناوداری عەشیرەتی بەرازی بوو. لە ھۆزی '''کێتکان'''یش ئەوسا '''بەسراوی ئاغا''' دەناسرا. بۆزانبەگ نوێنەری روھا بوو لە '''مەجلیسی میللی مەزنی''' ئەنقەرە. کوڕە برایەکەی ھرچۆ (شاھین شاھین) لە ساڵانی ١٩٥٠ نوینەری پەرلەمانی سووریا بوو لە [[دیمەشق]]. ھرچۆ لە دامەزرێنەرانی کۆمەڵەی [[خۆیبوون]] بوو. رێبەری نەقشبەندی لە کۆبانێ ناوی شێخ ساڵح بوو کە لە بنەڕەتدا خەلکی '''[[عاموودێ|ئاموودا]]''' بوو. ھونەرمەند و رۆشنبیرو دەنگبێژ و سازبەندی کۆبانێ زۆرن وەک: مشۆیێ بەکەبوورێ، باقی خدۆ، رەشید سۆفی، مچۆ کەندەش، ئەحمەد چەپ، کاردۆخ بەیرۆ، سیامەند ئۆسکوللی ھەروەھا پۆلات جان و جاندۆست لە رۆشنبیرانی ئەو دەڤەرەن.

=== ھۆزەکانی کۆبانێ ===
دیارترین ھۆز لە کۆبانی و ھەرێمی باشووری ئورفا '''بەرازی''' یە کە لە مێژووی کوردان دا رۆڵی دیاریان ھەبووە. لە ناو بەرازی عەشیرەتی تر ھەن کە کاتی خۆی سەر بە کۆنفدراسیۆنی خێلەکی بەرازی بوون، شاھین بەگ ناوێک لە بەرەبابی بەگزادەی میران (بەگلەر) سەرۆکایەتی دەکرد. ھۆزەکانی تر بریتین لە:
* '''میران''' (Mîran)، '''کێتکان'''(Kêtikan)، '''شێخان''' (Şêxan)، '''ئؤخیان''' (Oxî)، '''زروار''' (Zirwar)، '''ئەلێدینان''' (İlêdînî)، '''شەدادی'''، '''مەعاف'''، '''دنان'''، قەرەبەرکیران، '''پیژیان''' و '''بێسکان''' و زۆری تر.

=== کۆبانێ ئەمرۆ ===
پاش رووداوەکانی [[سووریا]] کۆبانێ لە ١٩ تەمووزی ساڵی ٢٠١٢ەوە بەدەست شۆرشگێرانی کوردەوەیە، یەکێکە لە سێ کانتۆنەکانی خۆسەری رۆئاوای کوردستان کە لەلایەن پەیەدەوە راگەیەنراوە. ئێستا کۆبانێ سەنگەرێکی خراگری کوردانە دژ بە دیکتاتۆریەتی رژێم و دوژمنکاریکانی چەتە ئیسلامیە توندرۆیەکان.


{{کورت}}
{{کورت}}

وەک پێداچوونەوەی ‏١١:٢٦، ١٣ی تەممووزی ٢٠١٤

کۆبانی

کۆبانی یان کۆبانێ (بە عەرەبی دەوڵەتی: عین العرب (کانی عەرەبان)) باژێرێکی کوردنشینە لە رۆژئاوای کوردستان لە دیوی چەپی ئاوی فورات، لە سەر تخووبی نێوان سوریا-تورکیا، ھاوسێی شارو دەشتی فرەوانی (سرووج)ـی ئورفایە. لە رووی ئیداریەوە ناحیەکە سەر بە پارێزگای حەلەبە و سەد وپەنجا کیلۆمەتر لێی دوورە. گوزەرانی زۆرینەی خەلکی کۆبانێ لە سەر چاندن و کشتکاریە. دانیشتووانی کۆبانێ و گوندەکانی سەرجەمیان کوردن. کەمینەیەکی عەرەبیش ھەن. پێشتر چەند ماڵە ئەرمەنی لێ بوو کە دواتر بەرەو حەلەب و ئەرمەنستان کۆچان. پێکھاتەی کوردان پێکھاتەیەکی عەشایەری وەرزێریە بریتیە لە دوو ھۆزی گەورە: بەرازی و کێتکان کە بۆ چەندان ھۆزو تیرەی بچووکتر دابەش دەبن.

ناوی کۆبانێ

ناوی کۆبانی بە بۆچوونی خەلکەکەی لە ووشەی کۆمپانی یەوە ھاتووە چونکە لە ساڵانی ١٩١٠ تا ١٩٢٠ ئۆفیسی کۆمپانیایەکی ئەڵمانیی لێبوو کە پڕۆژەی ھێڵی ئاسنینی شەمەندەفەر (بەرلین- بەغدا) ی جێبەجێ دەکرد دەووبەری ئۆفیسەکە بە کرێکاری کۆمپانیاکە و خێزانەکانیان ئاوەدان بوویەوە کە زۆرینەیان کوردی ھەرێمەکە بوون، دواتر ناوەکە بە شێوەی کۆبانی مایەوە. دەوڵەتی عەرەبی سوریا ناوەکەی دواتر گۆڕی بۆ (عین العرب) بە واتای کانیی عەرەبان وەک زۆربەی ناوی گوندە کوردنشینەکان وەک سیاسەتێکی شۆفینیانەی پەیڕەوکراو بۆ داپڵۆسینی بوونی کورد و پێدانی پاشخانێکی عەرەبی بە جوغرافیای سووریا.

جوغرافیای کۆبانێ

رووبەری کۆبانێ (٣٠٠٠٬٢٣) کیلۆمەتر دووجایە و دانیشتووانەکەی بە گوێرەی سەرژمێری ساڵی ٢٠٠٠ نزیکەی ٢٠٤ ھەزار کەس بوون. لە رووی خاکەوە خاکی کۆبانی بەشێکە سەر بە دەشتی سرووجی رەھا (ئورفا) ٣٠ کیلۆمەتر لە رۆژئاوای ئاوی فوراتە و ١٠٠ کیلۆمەتر لە ئورفاوە و ١٥٠ کیلۆمەتر لە ناوەندی پارێزگای حەلەبەوە دوورە. لە باکوور: سنووری تورکیایەو لە یاشوور: سنووری پارێزگای (الرقە) یە لە رۆھەڵات: ھاوسنوورە لەگەڵ گرێسپی (تەل ئەبیەد) لە رۆئاوا: ھاوتخووبە لەگەڵ جەرابلس (کەناری فورات) و مەنبەج. زۆرینەی خاکەکەی دەشتاییەکی راستە. زوورگی کەمە بەرزاییەکانی بریتین لە: چیای مشتەنوور (٦٠٠مەتر) و چیای قەرەبەکر و خان مەحموود و چیای رەش. خاکەکەی کشتوکاڵیەو بە پیتە بەرووبوومی زۆری ھەیەو ھەندێکی رەوانەی دەرەوەی سووریا دەکرێت. کۆبانێ لە چوار ناحیە پێکھاتووە: ناوەند (دانیشتووان:٨١٬٤٢٤کەس)، شێخلەر (شیوخ تەحتانی ٤٣٬٨٦١ کەس)، سەڕین (٦٩٬٩٣١کەس) و جەلەبێ.[١] گرنگترین گوندەکانی بریتین لە: ھەلینج، تەلعەجیب، تەلخەزال، بۆزیک، خانمەمەد، سخور، قلحەدید، قنێ، قوملیخ، گرک، شەران و شێرانێ.

شوێنی کۆبانی ل‏‏‏ە‏‏‏ ناو پارێزگای حه‌ل‏‏‏ە‏‏‏ب (به‌ر‏‏‏ە‏‏‏نگی زه‌رد)

ئابووری کۆبانێ

ئابووری دەڤەرەکە زیاتر کشتوکالیەو گوندەکانی کە نزیکەی ٣٢٠ گوندن ھەر کای چاندن و جوتیاریی دەکەن. گرنگترین بەرھەمەکانیان بریتین لە: پەمۆ(قوتن)، گەنم، نیسک، نۆک، باینجان، جۆ، گارس (ھەرزن)، کونجی، کەمون (بەھارات) و شووتی و گندۆر. ھەروەھا ل زۆر شوێن فستق و میوەی قەیسی و ترێ و ھەنجیر و ھەنار بەرھەم دەھێنرێت.

ژیان لە کۆبانێ

دانیشتووانی کۆبانێ و گوندەکانی زۆربەیان کوردن، بە کورمانجی دەئاخڤن، جلوبەرگی ژنانیان پێکھاتووە لە کراس و قەفتان و بەروانک و سوخمەو عەبا. سەریان بە ھەوری و شارو کۆم و کۆفی دەپۆشن. پیاوەکانیش جلوبەرگی عەرەبان دەپۆشن بە حوکمی ھاوسێیەتی و دژواری ناوچەکە: کە بریتیە لە کراس و کۆفیەو عەقاڵ. بەلام شاڵ و شەپکی کوردەواریش لەبەر دەکرێت. کلتووری کۆبانی نزیکە لە کوردانی ئورفا (رەھا) بە حوکمی ئەوەی لە یەک پێکھاتەی کلتووری و خێلەکین. نەریتی کوردەواری لە ناو خەڵکەکەدا زاڵە چ موسڵمان بن و چ ئێزیدی. عەشیرەتی گەورەی بەرازی و عەشیرەتی کێتکان زۆرینەی دانیشتووان پێک دەھێنن. لە دەورانی دوامینی عوسمانی بۆزانبەگ سەرناسی ناوداری عەشیرەتی بەرازی بوو. لە ھۆزی کێتکانیش ئەوسا بەسراوی ئاغا دەناسرا. بۆزانبەگ نوێنەری روھا بوو لە مەجلیسی میللی مەزنی ئەنقەرە. کوڕە برایەکەی ھرچۆ (شاھین شاھین) لە ساڵانی ١٩٥٠ نوینەری پەرلەمانی سووریا بوو لە دیمەشق. ھرچۆ لە دامەزرێنەرانی کۆمەڵەی خۆیبوون بوو. رێبەری نەقشبەندی لە کۆبانێ ناوی شێخ ساڵح بوو کە لە بنەڕەتدا خەلکی ئاموودا بوو. ھونەرمەند و رۆشنبیرو دەنگبێژ و سازبەندی کۆبانێ زۆرن وەک: مشۆیێ بەکەبوورێ، باقی خدۆ، رەشید سۆفی، مچۆ کەندەش، ئەحمەد چەپ، کاردۆخ بەیرۆ، سیامەند ئۆسکوللی ھەروەھا پۆلات جان و جاندۆست لە رۆشنبیرانی ئەو دەڤەرەن.

ھۆزەکانی کۆبانێ

دیارترین ھۆز لە کۆبانی و ھەرێمی باشووری ئورفا بەرازی یە کە لە مێژووی کوردان دا رۆڵی دیاریان ھەبووە. لە ناو بەرازی عەشیرەتی تر ھەن کە کاتی خۆی سەر بە کۆنفدراسیۆنی خێلەکی بەرازی بوون، شاھین بەگ ناوێک لە بەرەبابی بەگزادەی میران (بەگلەر) سەرۆکایەتی دەکرد. ھۆزەکانی تر بریتین لە:

  • میران (Mîran)، کێتکان(Kêtikan)، شێخان (Şêxan)، ئؤخیان (Oxî)، زروار (Zirwar)، ئەلێدینان (İlêdînî)، شەدادی، مەعاف، دنان، قەرەبەرکیران، پیژیان و بێسکان و زۆری تر.

کۆبانێ ئەمرۆ

پاش رووداوەکانی سووریا کۆبانێ لە ١٩ تەمووزی ساڵی ٢٠١٢ەوە بەدەست شۆرشگێرانی کوردەوەیە، یەکێکە لە سێ کانتۆنەکانی خۆسەری رۆئاوای کوردستان کە لەلایەن پەیەدەوە راگەیەنراوە. ئێستا کۆبانێ سەنگەرێکی خراگری کوردانە دژ بە دیکتاتۆریەتی رژێم و دوژمنکاریکانی چەتە ئیسلامیە توندرۆیەکان.

--دیاکۆ ماد ‏١٥:٤٠، ١٣ی نیسانی ٢٠١٤ (UTC)

  1. ^ http://www.cbssyr.org/new%20web%20site/General_census/census_2004/NH/TAB02-33-2004.htm