مەتەڵ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
No edit summary |
|||
ھێڵی ١: | ھێڵی ١: | ||
'''مەتەڵ''' (بە ئینگلیسی: Riddle ، بە عەرەبی:لغز ) بە واتای گرێ کوێرە و |
'''مەتەڵ''' (بە ئینگلیسی: Riddle ، بە عەرەبی:لغز ) بە واتای گرێ کوێرە و شتی ئەستەم و ئاماژەیه بە وتەیەکی ھۆنراو کە مەبەست و واتایەکی شاراوەی تێدایە و ڕادەی بیرتیژی، وریایی، زیرەکی و ژیری مرۆڤ ھەڵدەسەنگێنێ. |
||
==لێکدانەوەی مەتەڵ== |
==لێکدانەوەی مەتەڵ== |
||
لێکدانەوەی مەتەڵ زۆر شتی نادیار و شاراوەمان بۆ دەردەخات؛ جگە لەوەی ڕادەی بیرتیژی، ژیری و وریایی نەتەوەییمان بۆ دەردەخات، زۆر زاراوە و وشەی تایبەتی ئەو زمانەش لە تیاچوون دەپارێزێت . لە زمانی کوردیدا بە ھۆی فرەدیالێکتیکی و زاراوەی جۆراوجۆر، ھەر ناوچەیەک مەتەڵی تایبەت بە خۆی ھەیە و ئەمە دەبێتە ھۆی دەوڵەمەند بوونی مەتەڵەکان. |
لێکدانەوەی مەتەڵ زۆر شتی نادیار و شاراوەمان بۆ دەردەخات؛ جگە لەوەی ڕادەی بیرتیژی، ژیری و وریایی نەتەوەییمان بۆ دەردەخات، زۆر زاراوە و وشەی تایبەتی ئەو زمانەش لە تیاچوون دەپارێزێت . لە زمانی کوردیدا بە ھۆی فرەدیالێکتیکی و زاراوەی جۆراوجۆر، ھەر ناوچەیەک مەتەڵی تایبەت بە خۆی ھەیە و ئەمە دەبێتە ھۆی دەوڵەمەند بوونی مەتەڵەکان. |
||
===فرەدیالێکتیکی=== |
===فرەدیالێکتیکی=== |
||
*کرمانجی باکوور: |
*کرمانجی باکوور: |
||
«دەسرۆکەکا گول گولی، تژی سێڤێت سۆر کری» (ئاسمان و ئەستێرە) |
<sup>«دەسرۆکەکا گول گولی، تژی سێڤێت سۆر کری»</sup> <sub>(ئاسمان و ئەستێرە)</sub> |
||
«چار برایە، جا دیارە، یەکی گەرمە، یەکی سارە، یەکی بارە» ( ھاڤین، زڤسان، بەھار، پاییز) |
<sup>«چار برایە، جا دیارە، یەکی گەرمە، یەکی سارە، یەکی بارە»</sup> <sub>( ھاڤین، زڤسان، بەھار، پاییز)</sub> |
||
*کرمانجی ناوەڕاست: |
*کرمانجی ناوەڕاست: |
||
«حەوزە قووڵە، دەوری تووڵە» (چاو) |
<sup>«حەوزە قووڵە، دەوری تووڵە»</sup> <sub>(چاو)</sub> |
||
*کەلھوڕی: |
*کەلھوڕی: |
||
«ئەگەر فام دیر فامد لە ھۆزە، کام لەی مەلیلە، وەھار وەشیرە» ( شەمشەمە کوێرە) |
<sup>«ئەگەر فام دیر فامد لە ھۆزە، کام لەی مەلیلە، وەھار وەشیرە»</sup> <sub>( شەمشەمە کوێرە)</sub> |
||
*گۆران: |
*گۆران: |
||
«نانوو شەوێ رۆنە بڕیو، پانزە ڕوێ جا وریۆ» (مانگ) |
<sup>«نانوو شەوێ رۆنە بڕیو، پانزە ڕوێ جا وریۆ»</sup> <sub>(مانگ)</sub> |
||
و... |
و... |
||
===جۆرەکانی مەتەڵ=== |
===جۆرەکانی مەتەڵ=== |
||
*زۆرێک لە مەتەڵەکان زەینی بێ وێنەی خەڵک دروستیان کردووە، لە سەرەتادا زۆر سەرسووڕھێنەر و دوور لە زەینن، جاری واھەیە وشەیەک بۆ سەرلێشێوانە و مرۆڤ بە ھەڵەدا دەبات و لە وەڵامی دروستی مەتەڵەکە دووری دەخاتەوە وەک: |
*زۆرێک لە مەتەڵەکان زەینی بێ وێنەی خەڵک دروستیان کردووە، لە سەرەتادا زۆر سەرسووڕھێنەر و دوور لە زەینن، جاری واھەیە وشەیەک بۆ سەرلێشێوانە و مرۆڤ بە ھەڵەدا دەبات و لە وەڵامی دروستی مەتەڵەکە دووری دەخاتەوە وەک: |
||
« ملی ھەیە و سەری نییە، باسکی ھەیە و دەستی نییە» (کراس) |
<sup>« ملی ھەیە و سەری نییە، باسکی ھەیە و دەستی نییە»</sup> <sub>(کراس)</sub> |
||
*جاری وایە بڕێ لە وشەکان بۆ ئاھەنگین کردنی و ڕازاندنەوەی مەتەڵەکە دێن و ھیچ مانایەکیان نییە وەک: |
*جاری وایە بڕێ لە وشەکان بۆ ئاھەنگین کردنی و ڕازاندنەوەی مەتەڵەکە دێن و ھیچ مانایەکیان نییە وەک: |
||
« ھەلاران و مەلاران، ھێلکە دەکەن لە داران، بۆ فەقیر و ھەژاران» دوو وشەی ھەلاران و مەلاران بۆ ڕازاندنەوەی مەتەڵەکە ھاتوون |
« ھەلاران و مەلاران، ھێلکە دەکەن لە داران، بۆ فەقیر و ھەژاران» دوو وشەی ھەلاران و مەلاران بۆ ڕازاندنەوەی مەتەڵەکە ھاتوون |
||
*زۆرێک لە مەتەڵەکان بۆ بەر لە ئیسلام دەگەڕێنەوە و لە گەڵ پەندی پێشینیاندا کۆنترین دەقی پەخشانی کوردی پێک دەھێنن، وەک: |
*زۆرێک لە مەتەڵەکان بۆ بەر لە ئیسلام دەگەڕێنەوە و لە گەڵ پەندی پێشینیاندا کۆنترین دەقی پەخشانی کوردی پێک دەھێنن، وەک: |
||
**«ڕەقە بە ڕەق دەکەوێ، سوورە بە نەرمی دەکەوێ» (ئەستێ و پووش) |
**<sup>«ڕەقە بە ڕەق دەکەوێ، سوورە بە نەرمی دەکەوێ»</sup> <sub>(ئەستێ و پووش)</sub> |
||
**«چوومە سەر بەردێ، ڕوانیم لە زەردێ، دارێ بە چەپۆک، بەر بوو لە بەردێ» (ئاشی ئاو) |
**«<sup>چوومە سەر بەردێ، ڕوانیم لە زەردێ، دارێ بە چەپۆک، بەر بوو لە بەردێ»</sup> <sub>(ئاشی ئاو)</sub> |
||
**«زەوی لافاوە، شارێک لە سەر ئاوە، ھەموو زیندەوەرێکی لە ناوە» (گەمیەکەی نووح) |
**<sup>«زەوی لافاوە، شارێک لە سەر ئاوە، ھەموو زیندەوەرێکی لە ناوە»</sup> <sub>(گەمیەکەی نووح)</sub> |
||
*بەشێک لە مەتەڵەکان بابەتی ئیسلامییان تێدایە و سەر بە سەردەمی ئیسلامین وەک: |
*بەشێک لە مەتەڵەکان بابەتی ئیسلامییان تێدایە و سەر بە سەردەمی ئیسلامین وەک: |
||
«پیاوێ نوێژی ئەکرد، سڵام لای ڕاستی داوە نوێژەکەی بەتاڵ بوو، سڵام لای چەپی داوە تەڵاقی کەوت، سەری ھەڵبڕی ڕۆژووەکەی شکا» |
|||
*بەشێک لە مەتەڵەکان دەچێتەوە سەر ئامێر و کەرەستەی نوێی ئەمڕۆ، وەک: |
*بەشێک لە مەتەڵەکان دەچێتەوە سەر ئامێر و کەرەستەی نوێی ئەمڕۆ، وەک: |
||
«ئەوە چییە بەرزی ئەکەیتەو یەک پای ھەیە، دای ئەنی سێ پای ھەیە» (فەرخون) |
<sup>«ئەوە چییە بەرزی ئەکەیتەو یەک پای ھەیە، دای ئەنی سێ پای ھەیە»</sup> <sub>(فەرخون)</sub> |
||
*بڕێک لە مەتەڵەکان گاڵتە و گەپ و پێکەنینیان تێدایە و ھەندێکی تریان جنێو، قسەی تاڵ و ترش و جاری واشە بابەتی شیرین و خۆشی تێدایە، وەک: |
*بڕێک لە مەتەڵەکان گاڵتە و گەپ و پێکەنینیان تێدایە و ھەندێکی تریان جنێو، قسەی تاڵ و ترش و جاری واشە بابەتی شیرین و خۆشی تێدایە، وەک: |
||
<sup>«دەمی تاقە، چاوی زاقە»</sup> <sub>(کڵاو)</sub> |
|||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
*و... |
*و... |
||
==سوودەکانی مەتەڵ== |
==سوودەکانی مەتەڵ== |
||
ھێڵی ٤٦: | ھێڵی ٥٣: | ||
==پێکھاتەی مەتەڵ== |
==پێکھاتەی مەتەڵ== |
||
مەتەڵ ڕستە یا دەستەواژەیەکی وەسف کراوە کە توخمی وەسف کراو بەشی بنەڕەتی پێکھاتەکە پێک دێنێ. لە ھەر مەتەڵێکدا لانیکەم بابەتێک ھەیە کە ئاشکرا وەسف دەکرێت(بابەت) و ھەواڵێک سەبارەت بەو بابەتە ئەدرێت( ھەواڵ) وەک: |
مەتەڵ ڕستە یا دەستەواژەیەکی وەسف کراوە کە توخمی وەسف کراو بەشی بنەڕەتی پێکھاتەکە پێک دێنێ. لە ھەر مەتەڵێکدا لانیکەم بابەتێک ھەیە کە ئاشکرا وەسف دەکرێت(بابەت) و ھەواڵێک سەبارەت بەو بابەتە ئەدرێت( ھەواڵ) وەک: |
||
*«دارەکەی سەر تەجەرە، ھەر پەلێکی سەد خەنجەرە» (خۆر) |
*<sup>«دارەکەی سەر تەجەرە، ھەر پەلێکی سەد خەنجەرە»</sup> <sub>(خۆر)</sub> |
||
( دارەکەی سەر تەجەرە)<sub>بابەت</sub> و ( ھەر پەلێکی سەد خەنجەرە)<sup>ھەواڵ</sub>. |
|||
بڕێ مەتەڵ دوو یا چەند بەشی وەسفییان ھەیە ، وەک: |
بڕێ مەتەڵ دوو یا چەند بەشی وەسفییان ھەیە ، وەک: |
||
*«سەوزه وەک خەیار، بەرزە و ەک چنار، ترشە وەک ھەنار» ( ڕێواس) |
*<sup>«سەوزه وەک خەیار، بەرزە و ەک چنار، ترشە وەک ھەنار»</sup> <sub>( ڕێواس)</sub> |
||
==پۆلێن کردنی مهتهڵ به پێی بابهت== |
==پۆلێن کردنی مهتهڵ به پێی بابهت== |
||
=== ئایینی=== |
=== ئایینی===<sup> |
||
*«پێنج فەرزی بێ بیسمیلا» |
*<sup>«پێنج فەرزی بێ بیسمیلا»</sup><sub>(بانگ)</sub> |
||
*«بیگری مشتێکە، بەری دەی دەشتێکە» (نەوس) |
*<sup>«بیگری مشتێکە، بەری دەی دەشتێکە»</sup> <sub>(نەوس)</sub> |
||
*« خۆی فەڕزە، نییەتی سونەت» (غوسڵ) |
*<sup>« خۆی فەڕزە، نییەتی سونەت»</sup> <sub>(غوسڵ)</sub> |
||
*«خۆی سونەتە، نییەتی فەرز» (دەسنوێژی مەییەت) |
*<sup>«خۆی سونەتە، نییەتی فەرز»</sup> (<sub>دەسنوێژی مەییەت)</sub> |
||
*«بیبینی لە بەری ناکەی، لە بەری بکەی نابینی» (کفن) |
*«<sup>بیبینی لە بەری ناکەی، لە بەری بکەی نابینی»</sup> <sub>(کفن)</sub> |
||
===سروشت و ژینگە=== |
===سروشت و ژینگە=== |
||
*«دەڕوا پێی نییە، دەخورێ گۆشتی نییە» (ئاو) |
*<sup>«دەڕوا پێی نییە، دەخورێ گۆشتی نییە»</sup> <sub>(ئاو)</sub> |
||
*«سەری سپییە و مووی نییە، ھەڵدەپەڕێ و پیی نییە» (تەرزە) |
*<sup>«سەری سپییە و مووی نییە، ھەڵدەپەڕێ و پیی نییە»</sup> <sub>(تەرزە)</sub> |
||
=== ئەندامەکانی لەش=== |
=== ئەندامەکانی لەش=== |
||
*«بانێکە و ھەیوانێکە، چوار بزنەو شوانێکە» (پەنجەی دەست) |
*<sup>«بانێکە و ھەیوانێکە، چوار بزنەو شوانێکە»</sup> <sub>(پەنجەی دەست)</sub> |
||
===کەل و پەل=== |
===کەل و پەل=== |
||
*«ئاغای شەو، خانمی ڕۆژ» (گەسک) |
*«<sup>ئاغای شەو، خانمی ڕۆژ»</sup> <sub>(گەسک)</sub> |
||
*«لایێ کوورەیە، لایێ کڕێوە» (یەخەچاڵ/ سەلاجە) |
*<sup>«لایێ کوورەیە، لایێ کڕێوە»</sup> <sub>(یەخەچاڵ/ سەلاجە</sub>) |
||
*«کلکی دارە، ملی خوارە، دەمی ھارە» (داس) |
*<sup>«کلکی دارە، ملی خوارە، دەمی ھارە»</sup> <sub>(داس)</sub> |
||
===ئامێر و کەرەستە=== |
===ئامێر و کەرەستە=== |
||
*«کارت پێ بێفڕەی دەدەی، کارت پێ نەبێ ھەڵیدەگری» (تۆڕی ڕاوەماسی ) |
*«کارت پێ بێفڕەی دەدەی، کارت پێ نەبێ ھەڵیدەگری» (تۆڕی ڕاوەماسی ) |
||
*«ھەتا بایدەی، قورستر دەبێ» (تەشی) |
*<sup>«ھەتا بایدەی، قورستر دەبێ»</sup> <sub>(تەشی)</sub> |
||
*«ھەموو زمانێ دەزانێ» (قەڵەم) |
*«<sup>ھەموو زمانێ دەزانێ»</sup> <sub>(قەڵەم)</sub> |
||
*«سێ یاریزان، دوانزە سەیرکەر» (کاتژمێر) |
*<sup>«سێ یاریزان، دوانزە سەیرکەر»</sup> <sub>(کاتژمێر)</sub> |
||
===خۆراک=== |
===خۆراک=== |
||
*«ناوی شارێکە، لە سەر دارێکە» (پرتەقاڵ) |
*<sup>«ناوی شارێکە، لە سەر دارێکە»</sup> <sub>(پرتەقاڵ)</sub> |
||
*«سەری دەبڕی و بۆی دەگری» (پیاز) |
*<sup>«سەری دەبڕی و بۆی دەگری»</sup> <sub>(پیاز)</sub> |
||
*«بە ساقی مەلا، بە شکاوی حاجی» (ھێلکە) |
*<sup>«بە ساقی مەلا، بە شکاوی حاجی»</sup> <sub>(ھێلکە)</sub> |
||
===ئاژەڵ و بەرھەمی ئاژەڵی=== |
===ئاژەڵ و بەرھەمی ئاژەڵی=== |
||
*«ئەخوێنێ بولبول نییە، مەلە ئەکا ماسی نییە، ھەڵدەبەزێ کەروێشک نییە» (بۆق) |
*<sup>«ئەخوێنێ بولبول نییە، مەلە ئەکا ماسی نییە، ھەڵدەبەزێ کەروێشک نییە»</sup> <sub>(بۆق)</sub> |
||
===بیرو ھۆش=== |
===بیرو ھۆش=== |
||
*«دە لە دەیان دەرێنی، دەمێنێتەوە دە» (دەسکێش و پەنجەکانی ھەردوو دەست) |
*<sup>«دە لە دەیان دەرێنی، دەمێنێتەوە دە»</sup> <sub>(دەسکێش و پەنجەکانی ھەردوو دەست</sub>) |
||
===و...=== |
===و...=== |
||
*«تا لێی زیاد بێ، کەم دەکا» (تەمەن) |
*<sup>«تا لێی زیاد بێ، کەم دەکا»</sup> <sub>(تەمەن)</sub> |
||
*«بەڕۆژ لە گەڵتا دەڕوا، بە شەو دادەنیشێ» (سێبەر) |
*<sup>«بەڕۆژ لە گەڵتا دەڕوا، بە شەو دادەنیشێ»</sup> <sub>(سێبەر)</sub> |
||
==جوانکاری لە مەتەڵدا== |
==جوانکاری لە مەتەڵدا== |
||
له مهتهڵدا جۆرهکانی هونهری زمان پاراوی و جوانکاری بهدی دهکرێت، وهک: خوازه، چواندن، کینایه، دژیهکی، تێههڵکێش، تیل نیشان، کورته و... . زۆربهی زۆری مهتهڵهکان کێش و سهروادارن و بڕگهیین، یان به شێوهی پهخشانێکی ڕازاوه و هۆنراون. |
له مهتهڵدا جۆرهکانی هونهری زمان پاراوی و جوانکاری بهدی دهکرێت، وهک: خوازه، چواندن، کینایه، دژیهکی، تێههڵکێش، تیل نیشان، کورته و... . زۆربهی زۆری مهتهڵهکان کێش و سهروادارن و بڕگهیین، یان به شێوهی پهخشانێکی ڕازاوه و هۆنراون. |
وەک پێداچوونەوەی ١٤:٣٣، ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣
مەتەڵ (بە ئینگلیسی: Riddle ، بە عەرەبی:لغز ) بە واتای گرێ کوێرە و شتی ئەستەم و ئاماژەیه بە وتەیەکی ھۆنراو کە مەبەست و واتایەکی شاراوەی تێدایە و ڕادەی بیرتیژی، وریایی، زیرەکی و ژیری مرۆڤ ھەڵدەسەنگێنێ.
لێکدانەوەی مەتەڵ
لێکدانەوەی مەتەڵ زۆر شتی نادیار و شاراوەمان بۆ دەردەخات؛ جگە لەوەی ڕادەی بیرتیژی، ژیری و وریایی نەتەوەییمان بۆ دەردەخات، زۆر زاراوە و وشەی تایبەتی ئەو زمانەش لە تیاچوون دەپارێزێت . لە زمانی کوردیدا بە ھۆی فرەدیالێکتیکی و زاراوەی جۆراوجۆر، ھەر ناوچەیەک مەتەڵی تایبەت بە خۆی ھەیە و ئەمە دەبێتە ھۆی دەوڵەمەند بوونی مەتەڵەکان.
فرەدیالێکتیکی
- کرمانجی باکوور:
«دەسرۆکەکا گول گولی، تژی سێڤێت سۆر کری» (ئاسمان و ئەستێرە)
«چار برایە، جا دیارە، یەکی گەرمە، یەکی سارە، یەکی بارە» ( ھاڤین، زڤسان، بەھار، پاییز)
- کرمانجی ناوەڕاست:
«حەوزە قووڵە، دەوری تووڵە» (چاو)
- کەلھوڕی:
«ئەگەر فام دیر فامد لە ھۆزە، کام لەی مەلیلە، وەھار وەشیرە» ( شەمشەمە کوێرە)
- گۆران:
«نانوو شەوێ رۆنە بڕیو، پانزە ڕوێ جا وریۆ» (مانگ) و...
جۆرەکانی مەتەڵ
- زۆرێک لە مەتەڵەکان زەینی بێ وێنەی خەڵک دروستیان کردووە، لە سەرەتادا زۆر سەرسووڕھێنەر و دوور لە زەینن، جاری واھەیە وشەیەک بۆ سەرلێشێوانە و مرۆڤ بە ھەڵەدا دەبات و لە وەڵامی دروستی مەتەڵەکە دووری دەخاتەوە وەک:
« ملی ھەیە و سەری نییە، باسکی ھەیە و دەستی نییە» (کراس)
- جاری وایە بڕێ لە وشەکان بۆ ئاھەنگین کردنی و ڕازاندنەوەی مەتەڵەکە دێن و ھیچ مانایەکیان نییە وەک:
« ھەلاران و مەلاران، ھێلکە دەکەن لە داران، بۆ فەقیر و ھەژاران» دوو وشەی ھەلاران و مەلاران بۆ ڕازاندنەوەی مەتەڵەکە ھاتوون
- زۆرێک لە مەتەڵەکان بۆ بەر لە ئیسلام دەگەڕێنەوە و لە گەڵ پەندی پێشینیاندا کۆنترین دەقی پەخشانی کوردی پێک دەھێنن، وەک:
- «ڕەقە بە ڕەق دەکەوێ، سوورە بە نەرمی دەکەوێ» (ئەستێ و پووش)
- «چوومە سەر بەردێ، ڕوانیم لە زەردێ، دارێ بە چەپۆک، بەر بوو لە بەردێ» (ئاشی ئاو)
- «زەوی لافاوە، شارێک لە سەر ئاوە، ھەموو زیندەوەرێکی لە ناوە» (گەمیەکەی نووح)
- بەشێک لە مەتەڵەکان بابەتی ئیسلامییان تێدایە و سەر بە سەردەمی ئیسلامین وەک:
«پیاوێ نوێژی ئەکرد، سڵام لای ڕاستی داوە نوێژەکەی بەتاڵ بوو، سڵام لای چەپی داوە تەڵاقی کەوت، سەری ھەڵبڕی ڕۆژووەکەی شکا»
- بەشێک لە مەتەڵەکان دەچێتەوە سەر ئامێر و کەرەستەی نوێی ئەمڕۆ، وەک:
«ئەوە چییە بەرزی ئەکەیتەو یەک پای ھەیە، دای ئەنی سێ پای ھەیە» (فەرخون)
- بڕێک لە مەتەڵەکان گاڵتە و گەپ و پێکەنینیان تێدایە و ھەندێکی تریان جنێو، قسەی تاڵ و ترش و جاری واشە بابەتی شیرین و خۆشی تێدایە، وەک:
«دەمی تاقە، چاوی زاقە» (کڵاو)
«سەری یەکە و بنی دوو، بە باو باپیرتا چوو» (شواڵ)
«بنی دەگڵی، قەدی دەکەرێ، سەر دەتوو، ئەگەر نەزانی چاوت دەرێ)» (کەنگر)
«بە شەوا قسرە و بە ڕۆژا ئاوس» (پێڵاو)
- و...
سوودەکانی مەتەڵ
- بۆ ھەڵسەنگاندنی ھۆش و وریایی
- کێبەرکێ و کات بەسەر بردن
- بەھێز بوونی بیر و ھۆش
- پاراستنی وشەو زاراوەکان
- لێکدانەوەی باری کۆمەڵناسی، ئابووری، مێژوویی، کەلتووری و ...
- زانیاری لە مەڕ ژیان و ژیواری ڕابردووان
- و...
پێکھاتەی مەتەڵ
مەتەڵ ڕستە یا دەستەواژەیەکی وەسف کراوە کە توخمی وەسف کراو بەشی بنەڕەتی پێکھاتەکە پێک دێنێ. لە ھەر مەتەڵێکدا لانیکەم بابەتێک ھەیە کە ئاشکرا وەسف دەکرێت(بابەت) و ھەواڵێک سەبارەت بەو بابەتە ئەدرێت( ھەواڵ) وەک:
- «دارەکەی سەر تەجەرە، ھەر پەلێکی سەد خەنجەرە» (خۆر)
( دارەکەی سەر تەجەرە)بابەت و ( ھەر پەلێکی سەد خەنجەرە)ھەواڵ.
بڕێ مەتەڵ دوو یا چەند بەشی وەسفییان ھەیە ، وەک:
- «سەوزه وەک خەیار، بەرزە و ەک چنار، ترشە وەک ھەنار» ( ڕێواس)
پۆلێن کردنی مهتهڵ به پێی بابهت
=== ئایینی===
- «پێنج فەرزی بێ بیسمیلا»(بانگ)
- «بیگری مشتێکە، بەری دەی دەشتێکە» (نەوس)
- « خۆی فەڕزە، نییەتی سونەت» (غوسڵ)
- «خۆی سونەتە، نییەتی فەرز» (دەسنوێژی مەییەت)
- «بیبینی لە بەری ناکەی، لە بەری بکەی نابینی» (کفن)
سروشت و ژینگە
- «دەڕوا پێی نییە، دەخورێ گۆشتی نییە» (ئاو)
- «سەری سپییە و مووی نییە، ھەڵدەپەڕێ و پیی نییە» (تەرزە)
ئەندامەکانی لەش
- «بانێکە و ھەیوانێکە، چوار بزنەو شوانێکە» (پەنجەی دەست)
کەل و پەل
- «ئاغای شەو، خانمی ڕۆژ» (گەسک)
- «لایێ کوورەیە، لایێ کڕێوە» (یەخەچاڵ/ سەلاجە)
- «کلکی دارە، ملی خوارە، دەمی ھارە» (داس)
ئامێر و کەرەستە
- «کارت پێ بێفڕەی دەدەی، کارت پێ نەبێ ھەڵیدەگری» (تۆڕی ڕاوەماسی )
- «ھەتا بایدەی، قورستر دەبێ» (تەشی)
- «ھەموو زمانێ دەزانێ» (قەڵەم)
- «سێ یاریزان، دوانزە سەیرکەر» (کاتژمێر)
خۆراک
- «ناوی شارێکە، لە سەر دارێکە» (پرتەقاڵ)
- «سەری دەبڕی و بۆی دەگری» (پیاز)
- «بە ساقی مەلا، بە شکاوی حاجی» (ھێلکە)
ئاژەڵ و بەرھەمی ئاژەڵی
- «ئەخوێنێ بولبول نییە، مەلە ئەکا ماسی نییە، ھەڵدەبەزێ کەروێشک نییە» (بۆق)
بیرو ھۆش
- «دە لە دەیان دەرێنی، دەمێنێتەوە دە» (دەسکێش و پەنجەکانی ھەردوو دەست)
و...
- «تا لێی زیاد بێ، کەم دەکا» (تەمەن)
- «بەڕۆژ لە گەڵتا دەڕوا، بە شەو دادەنیشێ» (سێبەر)
جوانکاری لە مەتەڵدا
له مهتهڵدا جۆرهکانی هونهری زمان پاراوی و جوانکاری بهدی دهکرێت، وهک: خوازه، چواندن، کینایه، دژیهکی، تێههڵکێش، تیل نیشان، کورته و... . زۆربهی زۆری مهتهڵهکان کێش و سهروادارن و بڕگهیین، یان به شێوهی پهخشانێکی ڕازاوه و هۆنراون.
باوای چهفت و چێڵ، دایهی سهرپانه/ کوڕیان شیرینهو کوڕهزا دێوانه
- باوای چهفت و چێڵ: خواستن له دارمێو
- دایهی سهرپانه: خواستن له گهڵا
- کوڕیان شیرینه: خواستن له ترێ
- کوڕهزا دێوانه: خواستن له مهی
- کوڕیان شیرینه: خواستن له ترێ
- دایهی سهرپانه: خواستن له گهڵا
سەرچاوە
کتێبیمەتەڵ و موعەمما - ئیبراھیم ئەحمەدی