سەروەریی یاسا: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب Bot: Replacing/removing stuff, see incubator:User_talk:SPQRobin#ckb.wikipedia for info
ب روبوت: تغييرات تجميلية
ھێڵی ١: ھێڵی ١:
{{خاوێن کردن}}
{{خاوێن کردن}}


'''سه‌روه‌رى یاسا'''
'''سەروەری یاسا'''
یه‌كسانى و یاسا
یەکسانی و یاسا


مافی یەکسانبوون لەبەرامبەر یاسادا، یان پاریَزگاریکردنی یەکسان لە لایەن یاساوە وەک ئەوەی کە زۆر جار بەم شیَوەیە دایدەرِیَژن. بۆ ھەر کۆمەڵگەیەکی دیموکراتی دادپەروەر شتیَکی بنچینەیی و سەرەکیە. جا دەوڵەمەند بیت یان ھەژار، نەتەوەی زۆرینە بیَت یان کەمینەیەکی ئایینی بیت، ھاوپەیمانیَکی سیاسی دەوڵەت بیَت یان رکابەربیَت.... ھەموو شایستەی پاریَزگاریکردنی یەکسانن لەبەرامبەر یاسادا.
مافى یه‌كسانبوون له‌به‌رامبه‌ر یاسادا، یان پاریَزگاریكردنى یه‌كسان له‌ لایه‌ن یاساوه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ى كه‌ زۆر جار به‌م شیَوه‌یه‌ دایده‌رِیَژن. بۆ هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى دیموكراتى دادپه‌روه‌ر شتیَكى بنچینه‌یى و سه‌ره‌كیه‌. جا ده‌وڵه‌مه‌ند بیت یان هه‌ژار، نه‌ته‌وه‌ى زۆرینه‌ بیَت یان كه‌مینه‌یه‌كى ئایینى بیت، هاوپه‌یمانیَكى سیاسى ده‌وڵه‌ت بیَت یان ركابه‌ربیَت.... هه‌موو شایسته‌ى پاریَزگاریكردنى یه‌كسانن له‌به‌رامبه‌ر یاسادا.
دەوڵەتی دیموکراتی ناتوانیَت زامنی ئەوە بکات کە ژیان بەیەکسانی مامەڵە لەگەڵ ھەموو کەسیَک دەکات، و دەوڵەت ھیچ لیَپرسراویەتیەکی بەسەر نیە تا ئەنجامی بدات. ھەرچۆنیَک بیَت، شارەزا لەبواری یاسای دەستووری جۆن پز فرانک نوسیویەتی کە"لە ژیَر ھیچ بارودۆخیَکدا دەوڵەت نابیَت ھیچ نایەکسانیەک بسەپیَنیَت، پیَویستە داواکراوبیَت بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ھەموو خەڵکی خۆی بە یەکچاو و بەیەکسانی."
ده‌وڵه‌تى دیموكراتى ناتوانیَت زامنى ئه‌وه‌ بكات كه‌ ژیان به‌یه‌كسانى مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ هه‌موو كه‌سیَك ده‌كات، و ده‌وڵه‌ت هیچ لیَپرسراویه‌تیه‌كى به‌سه‌ر نیه‌ تا ئه‌نجامى بدات. هه‌رچۆنیَك بیَت، شاره‌زا له‌بوارى یاساى ده‌ستوورى جۆن پز فرانك نوسیویه‌تى كه‌"له‌ ژیَر هیچ بارودۆخیَكدا ده‌وڵه‌ت نابیَت هیچ نایه‌كسانیه‌ك بسه‌پیَنیَت، پیَویسته‌ داواكراوبیَت بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ هه‌موو خه‌ڵكى خۆى به‌ یه‌كچاو و به‌یه‌كسانى."
هیچ كه‌س نابیَت له‌سه‌ره‌وه‌ى یاسا بیَت، له‌ كاتیَكدا یاساش دواى هه‌موو شتیَك ده‌ستكارى خودى خه‌ڵكه‌ نه‌وه‌ك شتیَك بیَت به‌سه‌ریاندا سه‌پیَندرابیَت. هاوڵاتیانى دیموكراسیه‌ت به‌ ملكه‌چى یاسا ده‌بن چونكه‌ ئه‌وان دان به‌مه‌ دائه‌نیَن و ئه‌یزانن، كه‌ به‌ شیَوه‌یه‌كى ناراسته‌وخۆ، ئه‌وان ملكه‌چن بۆ خودى خۆیان به‌و پیَیه‌ى ئه‌وان بۆ خۆیان دروستكه‌رى یاساكه‌ن. كاتیَك یاساكان داده‌مه‌زریَن له‌ لایه‌ن خه‌ڵكه‌وه‌ كه‌ دواتر پیَویسته‌ بۆ خۆیان گویَرِایه‌ڵى یاساكان بن ئه‌وا هه‌م خزمه‌ت به‌ دیموكراسیه‌ ت و هه‌م به‌ یاساش ده‌كات.
ھیچ کەس نابیَت لەسەرەوەی یاسا بیَت، لە کاتیَکدا یاساش دوای ھەموو شتیَک دەستکاری خودی خەڵکە نەوەک شتیَک بیَت بەسەریاندا سەپیَندرابیَت. ھاوڵاتیانی دیموکراسیەت بە ملکەچی یاسا دەبن چونکە ئەوان دان بەمە دائەنیَن و ئەیزانن، کە بە شیَوەیەکی ناراستەوخۆ، ئەوان ملکەچن بۆ خودی خۆیان بەو پیَیەی ئەوان بۆ خۆیان دروستکەری یاساکەن. کاتیَک یاساکان دادەمەزریَن لە لایەن خەڵکەوە کە دواتر پیَویستە بۆ خۆیان گویَرِایەڵی یاساکان بن ئەوا ھەم خزمەت بە دیموکراسیە ت و ھەم بە یاساش دەکات.


پرۆسه‌یى یاسایى دادگاییكردن گونجاو:
پرۆسەیی یاسایی دادگاییکردن گونجاو:
فراناک ئەوە دەردەخات کە لە ھەموو کۆمەڵگاکاندا بە دریَژایی میَژوو ئەوانەی کە سیستەمی دادپەروەری تاوانکاری بەرِیَوەدەبەن دەسەڵاتیان بە بوونی ئەگەری خراپ بەکارھیَنان و سەرکوتکاری بەدەستەوەگرتووە. بەناوی دەوڵەتەوە، ھاوڵاتیان زیندانی کراون و مولکیان دەستی بەسەرداگیراوە و ئەشکەنجەدراون دوورخراونەتەوە و لە سیَدارەدراون بەبیَ بوونی پاساوی یاسایی... و زۆر جار بەبیَ ھیَنانەوەی ھیچ جۆرە تۆمەتیَکی رەسمی. ھیچ کۆمەڵگەیەکی دیموکراتی ناتوانیَت لەو جۆرە خراپ بەکارھیَنان و پیَشیَلکاریە ببوریَت.
فراناك ئه‌وه‌ ده‌رده‌خات كه‌ له‌ هه‌موو كۆمه‌ڵگاكاندا به‌ دریَژایى میَژوو ئه‌وانه‌ى كه‌ سیسته‌مى دادپه‌روه‌رى تاوانكارى به‌رِیَوه‌ده‌به‌ن ده‌سه‌ڵاتیان به‌ بوونى ئه‌گه‌رى خراپ به‌كارهیَنان و سه‌ركوتكارى به‌ده‌سته‌وه‌گرتووه‌. به‌ناوى ده‌وڵه‌ته‌وه‌، هاوڵاتیان زیندانى كراون و مولكیان ده‌ستى به‌سه‌رداگیراوه‌ و ئه‌شكه‌نجه‌دراون دوورخراونه‌ته‌وه‌ و له‌ سیَداره‌دراون به‌بىَ بوونى پاساوى یاسایى... و زۆر جار به‌بىَ هیَنانه‌وه‌ى هیچ جۆره‌ تۆمه‌تیَكى ره‌سمى. هیچ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى دیموكراتى ناتوانیَت له‌و جۆره‌ خراپ به‌كارهیَنان و پیَشیَلكاریه‌ ببوریَت.
پیَویستە ھەموو وڵاتیَک دەسەڵاتی ھەبیَت بۆ پاراستنی سیستەم و کردارە تاوانکاریەکانیش سزا بدات، بەڵام پیَویستە ئەو ریَسا و ریَککاریانەی کە دەوڵەت لەریَگەیانەوە یاساکانی خۆی جیَبەجیَدەکات و دەیچەسپیَنیَت روون و ئاشکرا بن، نەوەک نھیَنی و ھەرِەمەکی و وابەستەی پاوانکاری سیاسی بن لە لایەن دەوڵەتەوە.
پیَویسته‌ هه‌موو وڵاتیَك ده‌سه‌ڵاتى هه‌بیَت بۆ پاراستنى سیسته‌م و كرداره‌ تاوانكاریه‌كانیش سزا بدات، به‌ڵام پیَویسته‌ ئه‌و ریَسا و ریَككاریانه‌ى كه‌ ده‌وڵه‌ت له‌ریَگه‌یانه‌وه‌ یاساكانى خۆى جیَبه‌جیَده‌كات و ده‌یچه‌سپیَنیَت روون و ئاشكرا بن، نه‌وه‌ك نهیَنى و هه‌رِه‌مه‌كى و وابه‌سته‌ى پاوانكارى سیاسى بن له‌ لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه‌.
کامانەن پیَداویستیە بنچینەییەکانی پرۆسەی یاسایی گونجاو لە دیموکراسیەتیَکدا؟
كامانه‌ن پیَداویستیه‌ بنچینه‌ییه‌كانى پرۆسه‌ى یاسایى گونجاو له‌ دیموكراسیه‌تیَكدا؟
 نابیَت ماڵی ھیچ کەسیَک بە زۆردارەکی چوونە ژوورە و پشکنینی تیادا ئەنجامبدریَت لەلایەن پۆلیسەوە بەبیَ بوونی فەرمانیَکی دادگایی ئەوە نیشانبدات کە ھۆکاریَکی دروست ھەیە بۆ ئەم پشکنینە. لە دەرگەدان و بەسەردادانی نیوە شەو لەلایەن پۆلیسی نھیَنیەوە ھیچ جیَگەیەکی بۆ نابیَتەوە لە دیموکراسیدا.
 نابیَت ماڵى هیچ كه‌سیَك به‌ زۆرداره‌كى چوونه‌ ژووره‌ و پشكنینى تیادا ئه‌نجامبدریَت له‌لایه‌ن پۆلیسه‌وه‌ به‌بىَ بوونى فه‌رمانیَكى دادگایى ئه‌وه‌ نیشانبدات كه‌ هۆكاریَكى دروست هه‌یه‌ بۆ ئه‌م پشكنینه‌. له‌ ده‌رگه‌دان و به‌سه‌ردادانى نیوه‌ شه‌و له‌لایه‌ن پۆلیسى نهیَنیه‌وه‌ هیچ جیَگه‌یه‌كى بۆ نابیَته‌وه‌ له‌ دیموكراسیدا.
 نابیَت ھیچ کەسیَک بخریَتە باری گیراویەوە بەبیَ بوونی تۆمەتیَکی روون و نووسراو کە سەرپیَچیە ئاماژەبۆکراوەکە دیاریبکات. نەوەک تەنھا دەبیَت کەسەکان شایستەی ئەوەبن کە بزانن بە تەواوی سروشتی ئەو تۆمەتە چیە لە دژیان بەرزکراوەتەوە بەڵکو پیَویستە یەکسەر ئازادبکریَن، بە گویَرەی ئەو ریَسایەی کە ناسراوە بە (Habeas Corpus) (کە بە گویَرەی ئەو یاسایە نابیت گیراو لە ماوەیەکی دیاریکراو زیاتر دەستبەسەر بکریَت بەڵکو دەبیَت ئازادبکریَت تاوەکو تۆمەتەکەی دەسەڵمیَنریَت)، ئەگەر ھاتوو دادگا بۆی دەرکەوت کە تۆمەتەکە بەبیَ پاساوە یان دەسگیرکردنەکە بیَ بنەمایە.
 نابیَت هیچ كه‌سیَك بخریَته‌ بارى گیراویه‌وه‌ به‌بىَ بوونى تۆمه‌تیَكى روون و نووسراو كه‌ سه‌رپیَچیه‌ ئاماژه‌بۆكراوه‌كه‌ دیاریبكات. نه‌وه‌ك ته‌نها ده‌بیَت كه‌سه‌كان شایسته‌ى ئه‌وه‌بن كه‌ بزانن به‌ ته‌واوى سروشتى ئه‌و تۆمه‌ته‌ چیه‌ له‌ دژیان به‌رزكراوه‌ته‌وه‌ به‌ڵكو پیَویسته‌ یه‌كسه‌ر ئازادبكریَن، به‌ گویَره‌ى ئه‌و ریَسایه‌ى كه‌ ناسراوه‌ به‌ (Habeas Corpus) (كه‌ به‌ گویَره‌ى ئه‌و یاسایه‌ نابیت گیراو له‌ ماوه‌یه‌كى دیاریكراو زیاتر ده‌ستبه‌سه‌ر بكریَت به‌ڵكو ده‌بیَت ئازادبكریَت تاوه‌كو تۆمه‌ته‌كه‌ى ده‌سه‌ڵمیَنریَت)، ئه‌گه‌ر هاتوو دادگا بۆى ده‌ركه‌وت كه‌ تۆمه‌ته‌كه‌ به‌بىَ پاساوه‌ یان ده‌سگیركردنه‌كه‌ بىَ بنه‌مایه‌.
 نابیَت ئه‌و كه‌سانه‌ى تۆمه‌تباركراون بۆ ماوه‌یه‌كى زیاتر له‌ماوه‌ى دیاریكراو ده‌ستگیر بكریَن له‌ زیندانیدا. ئه‌وانه‌ شایسته‌ى دادگاییكردنیَكى خیَرا و ئاشكران، و شایسته‌ى ئه‌وه‌شن له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ى تۆمه‌تباریان كردوون رووبه‌رِووبكریَنه‌وه‌ و پرسیاریان لیَبكه‌ن.
 نابیَت ئەو کەسانەی تۆمەتبارکراون بۆ ماوەیەکی زیاتر لەماوەی دیاریکراو دەستگیر بکریَن لە زیندانیدا. ئەوانە شایستەی دادگاییکردنیَکی خیَرا و ئاشکران، و شایستەی ئەوەشن لەگەڵ ئەوانەی تۆمەتباریان کردوون رووبەرِووبکریَنەوە و پرسیاریان لیَبکەن.
 دەسەڵاتەکان داواکراون بە بەخشینی ئازادکردن بە کەفالەت، ئازادکردنی مەرجدار،بۆ ئەو تاوەنبارکراوانەی کە چاوەرِوانی دادگاییکردن دەکەن ئەگەر ئەگەریَکی کەم ھەبوو ئەو کەسە گومانلیَکراوە رابکات یان تاوانی تر ئەنجامبدات. سزادانی "تووند و نا ئاسایی" وەک ئەوەی لە یاسا و داب و نەریتەکانی کۆمەڵگادا دەستنیشانکراون، دەبیَت قەدەغە بیَت.
 ده‌سه‌ڵاته‌كان داواكراون به‌ به‌خشینى ئازادكردن به‌ كه‌فاله‌ت، ئازادكردنى مه‌رجدار،بۆ ئه‌و تاوه‌نباركراوانه‌ى كه‌ چاوه‌رِوانى دادگاییكردن ده‌كه‌ن ئه‌گه‌ر ئه‌گه‌ریَكى كه‌م هه‌بوو ئه‌و كه‌سه‌ گومانلیَكراوه‌ رابكات یان تاوانى تر ئه‌نجامبدات. سزادانى "تووند و نا ئاسایى" وه‌ك ئه‌وه‌ى له‌ یاسا و داب و نه‌ریته‌كانى كۆمه‌ڵگادا ده‌ستنیشانكراون، ده‌بیَت قه‌ده‌غه‌ بیَت.
 کەسەکان نابیَت ناچار بکریَن گەواھی لەسەر خۆیان بدەن. پیَویستە ئەم قەدەغەکردنە لە دژی خود تاوانبارکردنی خۆنەویستانە رەھا (مگلق) بیَت. وەک دەرئەنجامیَکی ئاساییی بۆ ئەمەش، نابیَت پۆلیس لە ژیَر ناوی ھیچ بارودۆخیَکدا ئەشکەنجە یان دەستدریَژی جەستەیی و دەروونی لە دژی گومانلیَکراو بەکاربھیَنیَت. سیستەمیَکی یاسایی کە دانپیَدانانی بەزۆر قەدەغەبکات ئەوا یەکسەر ئارەزوو و پاڵنەرەکانی پۆلیس کەمدەکاتەوە بۆ بەکارھیَنانی ئەشکەنجەدان و ھەرِشە و فۆرمەکانی تری پیَشیَلکاری بۆ ئەوەی زانیاری بەدەست بھیَنیَت، لە کاتیَکدا دادگا ریَگا بەم جۆرە زانیاریانەی کە بەم ریَگانە وەدەستھاتوون نەدات بۆ ئەوەی لەگەڵ بەڵگەکاندا ھەژماربکریَن لە کاتی دادگاییکردندا.
 كه‌سه‌كان نابیَت ناچار بكریَن گه‌واهى له‌سه‌ر خۆیان بده‌ن. پیَویسته‌ ئه‌م قه‌ده‌غه‌كردنه‌ له‌ دژى خود تاوانباركردنى خۆنه‌ویستانه‌ ره‌ها (مگلق) بیَت. وه‌ك ده‌رئه‌نجامیَكى ئاساییى بۆ ئه‌مه‌ش، نابیَت پۆلیس له‌ ژیَر ناوى هیچ بارودۆخیَكدا ئه‌شكه‌نجه‌ یان ده‌ستدریَژى جه‌سته‌یى و ده‌روونى له‌ دژى گومانلیَكراو به‌كاربهیَنیَت. سیسته‌میَكى یاسایى كه‌ دانپیَدانانى به‌زۆر قه‌ده‌غه‌بكات ئه‌وا یه‌كسه‌ر ئاره‌زوو و پاڵنه‌ره‌كانى پۆلیس كه‌مده‌كاته‌وه‌ بۆ به‌كارهیَنانى ئه‌شكه‌نجه‌دان و هه‌رِشه‌ و فۆرمه‌كانى ترى پیَشیَلكارى بۆ ئه‌وه‌ى زانیارى به‌ده‌ست بهیَنیَت، له‌ كاتیَكدا دادگا ریَگا به‌م جۆره‌ زانیاریانه‌ى كه‌ به‌م ریَگانه‌ وه‌ده‌ستهاتوون نه‌دات بۆ ئه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ به‌ڵگه‌كاندا هه‌ژماربكریَن له‌ كاتى دادگاییكردندا.
 نابیَت كه‌سه‌كان له‌سه‌ر هه‌مان تاوان دووجار دادگایی بكریَن؛ واته‌، نابیَت دوو جار به‌ هه‌مان تۆمه‌ت تۆمه‌تباربكریَن. هه‌ر كه‌سیَك له‌لایه‌ن دادگایى بكریَت و ده‌ربكه‌ویَت كه‌ تاوانى نه‌كردووه‌ هه‌رگیز نابیَت جاریَكى تر تۆمه‌تبار بكریَته‌وه‌ به‌ هه‌مان تۆمه‌ت.
 نابیَت کەسەکان لەسەر ھەمان تاوان دووجار دادگایی بکریَن؛ واتە، نابیَت دوو جار بە ھەمان تۆمەت تۆمەتباربکریَن. ھەر کەسیَک لەلایەن دادگایی بکریَت و دەربکەویَت کە تاوانی نەکردووە ھەرگیز نابیَت جاریَکی تر تۆمەتبار بکریَتەوە بە ھەمان تۆمەت.
له‌به‌ر ئه‌گه‌ر ئه‌نجامدانى پیَشیَلكارى له‌ لایه‌ن ده‌سه‌ڵاته‌كان، ئه‌و یاسایانه‌ى كه‌ ناو ده‌بریَن به‌ ئه‌و یاسایانه‌ى كه‌ به‌سه‌ر رابردوودا ده‌چسپیَندریَن (قوانن ژات اپر رجعى) قه‌ده‌غه‌ كراوه‌. هه‌ندیَك یاسا هه‌ن له‌دواى كرداره‌كه‌وه‌ دیَن كه‌واته‌ ده‌كریَت كه‌سیَك تۆمه‌تباربكریَت به‌ كاریَكه‌وه‌ ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌رچى له‌كاتى روودانیدا ئه‌م كاره‌ نا یاسایییش نه‌بیَت.
لەبەر ئەگەر ئەنجامدانی پیَشیَلکاری لە لایەن دەسەڵاتەکان، ئەو یاسایانەی کە ناو دەبریَن بە ئەو یاسایانەی کە بەسەر رابردوودا دەچسپیَندریَن (قوانن ژات اپر رجعی) قەدەغە کراوە. ھەندیَک یاسا ھەن لەدوای کردارەکەوە دیَن کەواتە دەکریَت کەسیَک تۆمەتباربکریَت بە کاریَکەوە تەنانەت ئەگەرچی لەکاتی روودانیدا ئەم کارە نا یاسایییش نەبیَت.
 تۆمەتبارکراوەکان دەکریَت پاریَزگاریکردنی زیاتر و سەرباریان ھەبیَت لە دژی کردارەکانی ناچارکردن لەلایەن دەوڵەتەوە. بۆ نمونە، لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، تاونبارکراو مافی ئەوەی ھەیە پاریَزەری خۆی ھەبیَت کە نویَنەرایەتی بکات لە ھەموو قۆناغەکانی دادگاییکردنی تاونی ھەتاوەکو ئەگەر تاونباران نەشتوانن بۆ خۆیان پارەی ئەو نویَنەرایەتیکردنە (گرتنی پاریَزەر) بدەن. ھەروەھا پیَویستە پۆلیس مافەکانی گومانلیَکراو بە گومانلیَکراو رابگەیەنن لە کاتی دەستگیرکردنیان لە ناویشیاندا مافی بوونی پاریَزگار و مافی بیَدەنگ بوون (بۆ وەلاوەنانی خود تاوانبارکردن).
 تۆمه‌تباركراوه‌كان ده‌كریَت پاریَزگاریكردنى زیاتر و سه‌رباریان هه‌بیَت له‌ دژى كرداره‌كانى ناچاركردن له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه‌. بۆ نمونه‌، له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مه‌ریكا، تاونباركراو مافى ئه‌وه‌ى هه‌یه‌ پاریَزه‌رى خۆى هه‌بیَت كه‌ نویَنه‌رایه‌تى بكات له‌ هه‌موو قۆناغه‌كانى دادگاییكردنى تاونى هه‌تاوه‌كو ئه‌گه‌ر تاونباران نه‌شتوانن بۆ خۆیان پاره‌ى ئه‌و نویَنه‌رایه‌تیكردنه‌ (گرتنى پاریَزه‌ر) بده‌ن. هه‌روه‌ها پیَویسته‌ پۆلیس مافه‌كانى گومانلیَكراو به‌ گومانلیَكراو رابگه‌یه‌نن له‌ كاتى ده‌ستگیركردنیان له‌ ناویشیاندا مافى بوونى پاریَزگار و مافى بیَده‌نگ بوون (بۆ وه‌لاوه‌نانى خود تاوانباركردن).


تاکتیکیَکی باوی سەرکوتکاری ئەوەیە کە رکابەرانی حکومەت بە خیانەتکاری تۆمەتباربکەن. لەبەر ئەم ھۆیە، پیَویستە تاوانی خیانەتکردن زۆر بە وریاییەوە دیاریبکریَ لە رووی پیَناسەکردنیەوە بۆ ئەوەی وەک چەکیَک بۆ کپکردنەوەی دەنگی رەخنەگرتن لە حکومەت بەکارنەھیَنریَت.
تاكتیكیَكى باوى سه‌ركوتكارى ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ركابه‌رانى حكومه‌ت به‌ خیانه‌تكارى تۆمه‌تباربكه‌ن. له‌به‌ر ئه‌م هۆیه‌، پیَویسته‌ تاوانى خیانه‌تكردن زۆر به‌ وریاییه‌وه‌ دیاریبكریَ له‌ رووى پیَناسه‌كردنیه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ى وه‌ك چه‌كیَك بۆ كپكردنه‌وه‌ى ده‌نگى ره‌خنه‌گرتن له‌ حكومه‌ت به‌كارنه‌هیَنریَت.
ھیچ کام لەم پیَوەندانە مانی ئەوەنادات کە دەوڵەت دەسەڵاتی بەدەستەوە نیە بۆ ئەوەی یاساکان بچەسپیَنیَت و سەرپیَچیکاران سزابدات. بە پیَچەوانەوە، سیستەمی دادپەروەری تاوانکاری لە کۆمەڵگایەکی دیموکراتیانە تا ئەو رادەیە کاریگەر دەبیَت کە بەرِیَوەبردنی سیستەمەکە لەلایەن خەڵکەوە برِیاری لەسەر دەدریَت بۆ ئەوەی دادپەروەر و پاریَزەری مافەکانی تاک، و بە ھەمان شیَوەش پاریَزەری بەرژەوەندیە گشتیەکان بیَت. دادوەران یان ئەوەتا دادەمەزریَنریَن یان ھەڵدەبژیَردریَن، و یان بۆ ماوەیەکی دیاریکراو یان بۆ ماوەی ژیانیان ئەو پۆستە وەردەگرن. ھەرچۆنیَک بیَت ئەوانە کەسانی ھەڵبژیَردراون، زۆر گرنگە کە ئەمانە کەسانی سەربەخۆبن لە دەسەڵاتە سیسایەکانی نەتەوە بۆ ئەوەی بیَلایەنی خۆیان بسەڵمیَنن. ناکریَت دادوەران لەبەر ھۆکاری پروپوچ یان سیاسی پوخت لەکار لاببریَن، بەڵکو تەنھا لەبەر تاوان ئەنجامدانی ترساناک و بەدکاری ترسناک... لەو کاتەشدا تەنھا لە ریَگەی ریَوشویَنی رەسمی، وەک تاوانبارکردن (ھیَنانەوەی تۆمەت لە دژیان) و دادگاییکردنی لە دەسەڵاتی یاسادانان.
هیچ كام له‌م پیَوه‌ندانه‌ مانى ئه‌وه‌نادات كه‌ ده‌وڵه‌ت ده‌سه‌ڵاتى به‌ده‌سته‌وه‌ نیه‌ بۆ ئه‌وه‌ى یاساكان بچه‌سپیَنیَت و سه‌رپیَچیكاران سزابدات. به‌ پیَچه‌وانه‌وه‌، سیسته‌مى دادپه‌روه‌رى تاوانكارى له‌ كۆمه‌ڵگایه‌كى دیموكراتیانه‌ تا ئه‌و راده‌یه‌ كاریگه‌ر ده‌بیَت كه‌ به‌رِیَوه‌بردنى سیسته‌مه‌كه‌ له‌لایه‌ن خه‌ڵكه‌وه‌ برِیارى له‌سه‌ر ده‌دریَت بۆ ئه‌وه‌ى دادپه‌روه‌ر و پاریَزه‌رى مافه‌كانى تاك، و به‌ هه‌مان شیَوه‌ش پاریَزه‌رى به‌رژه‌وه‌ندیه‌ گشتیه‌كان بیَت. دادوه‌ران یان ئه‌وه‌تا داده‌مه‌زریَنریَن یان هه‌ڵده‌بژیَردریَن، و یان بۆ ماوه‌یه‌كى دیاریكراو یان بۆ ماوه‌ى ژیانیان ئه‌و پۆسته‌ وه‌رده‌گرن. هه‌رچۆنیَك بیَت ئه‌وانه‌ كه‌سانى هه‌ڵبژیَردراون، زۆر گرنگه‌ كه‌ ئه‌مانه‌ كه‌سانى سه‌ربه‌خۆبن له‌ ده‌سه‌ڵاته‌ سیسایه‌كانى نه‌ته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ى بیَلایه‌نى خۆیان بسه‌ڵمیَنن. ناكریَت دادوه‌ران له‌به‌ر هۆكارى پروپوچ یان سیاسى پوخت له‌كار لاببریَن، به‌ڵكو ته‌نها له‌به‌ر تاوان ئه‌نجامدانى ترساناك و به‌دكارى ترسناك... له‌و كاته‌شدا ته‌نها له‌ ریَگه‌ى ریَوشویَنى ره‌سمى، وه‌ك تاوانباركردن (هیَنانه‌وه‌ى تۆمه‌ت له‌ دژیان) و دادگاییكردنى له‌ ده‌سه‌ڵاتى یاسادانان.

وەک پێداچوونەوەی ‏١٧:٣٤، ٤ی شوباتی ٢٠١٠

سەروەری یاسا یەکسانی و یاسا

مافی یەکسانبوون لەبەرامبەر یاسادا، یان پاریَزگاریکردنی یەکسان لە لایەن یاساوە وەک ئەوەی کە زۆر جار بەم شیَوەیە دایدەرِیَژن. بۆ ھەر کۆمەڵگەیەکی دیموکراتی دادپەروەر شتیَکی بنچینەیی و سەرەکیە. جا دەوڵەمەند بیت یان ھەژار، نەتەوەی زۆرینە بیَت یان کەمینەیەکی ئایینی بیت، ھاوپەیمانیَکی سیاسی دەوڵەت بیَت یان رکابەربیَت.... ھەموو شایستەی پاریَزگاریکردنی یەکسانن لەبەرامبەر یاسادا. دەوڵەتی دیموکراتی ناتوانیَت زامنی ئەوە بکات کە ژیان بەیەکسانی مامەڵە لەگەڵ ھەموو کەسیَک دەکات، و دەوڵەت ھیچ لیَپرسراویەتیەکی بەسەر نیە تا ئەنجامی بدات. ھەرچۆنیَک بیَت، شارەزا لەبواری یاسای دەستووری جۆن پز فرانک نوسیویەتی کە"لە ژیَر ھیچ بارودۆخیَکدا دەوڵەت نابیَت ھیچ نایەکسانیەک بسەپیَنیَت، پیَویستە داواکراوبیَت بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ھەموو خەڵکی خۆی بە یەکچاو و بەیەکسانی." ھیچ کەس نابیَت لەسەرەوەی یاسا بیَت، لە کاتیَکدا یاساش دوای ھەموو شتیَک دەستکاری خودی خەڵکە نەوەک شتیَک بیَت بەسەریاندا سەپیَندرابیَت. ھاوڵاتیانی دیموکراسیەت بە ملکەچی یاسا دەبن چونکە ئەوان دان بەمە دائەنیَن و ئەیزانن، کە بە شیَوەیەکی ناراستەوخۆ، ئەوان ملکەچن بۆ خودی خۆیان بەو پیَیەی ئەوان بۆ خۆیان دروستکەری یاساکەن. کاتیَک یاساکان دادەمەزریَن لە لایەن خەڵکەوە کە دواتر پیَویستە بۆ خۆیان گویَرِایەڵی یاساکان بن ئەوا ھەم خزمەت بە دیموکراسیە ت و ھەم بە یاساش دەکات.

پرۆسەیی یاسایی دادگاییکردن گونجاو: فراناک ئەوە دەردەخات کە لە ھەموو کۆمەڵگاکاندا بە دریَژایی میَژوو ئەوانەی کە سیستەمی دادپەروەری تاوانکاری بەرِیَوەدەبەن دەسەڵاتیان بە بوونی ئەگەری خراپ بەکارھیَنان و سەرکوتکاری بەدەستەوەگرتووە. بەناوی دەوڵەتەوە، ھاوڵاتیان زیندانی کراون و مولکیان دەستی بەسەرداگیراوە و ئەشکەنجەدراون دوورخراونەتەوە و لە سیَدارەدراون بەبیَ بوونی پاساوی یاسایی... و زۆر جار بەبیَ ھیَنانەوەی ھیچ جۆرە تۆمەتیَکی رەسمی. ھیچ کۆمەڵگەیەکی دیموکراتی ناتوانیَت لەو جۆرە خراپ بەکارھیَنان و پیَشیَلکاریە ببوریَت. پیَویستە ھەموو وڵاتیَک دەسەڵاتی ھەبیَت بۆ پاراستنی سیستەم و کردارە تاوانکاریەکانیش سزا بدات، بەڵام پیَویستە ئەو ریَسا و ریَککاریانەی کە دەوڵەت لەریَگەیانەوە یاساکانی خۆی جیَبەجیَدەکات و دەیچەسپیَنیَت روون و ئاشکرا بن، نەوەک نھیَنی و ھەرِەمەکی و وابەستەی پاوانکاری سیاسی بن لە لایەن دەوڵەتەوە. کامانەن پیَداویستیە بنچینەییەکانی پرۆسەی یاسایی گونجاو لە دیموکراسیەتیَکدا؟  نابیَت ماڵی ھیچ کەسیَک بە زۆردارەکی چوونە ژوورە و پشکنینی تیادا ئەنجامبدریَت لەلایەن پۆلیسەوە بەبیَ بوونی فەرمانیَکی دادگایی ئەوە نیشانبدات کە ھۆکاریَکی دروست ھەیە بۆ ئەم پشکنینە. لە دەرگەدان و بەسەردادانی نیوە شەو لەلایەن پۆلیسی نھیَنیەوە ھیچ جیَگەیەکی بۆ نابیَتەوە لە دیموکراسیدا.  نابیَت ھیچ کەسیَک بخریَتە باری گیراویەوە بەبیَ بوونی تۆمەتیَکی روون و نووسراو کە سەرپیَچیە ئاماژەبۆکراوەکە دیاریبکات. نەوەک تەنھا دەبیَت کەسەکان شایستەی ئەوەبن کە بزانن بە تەواوی سروشتی ئەو تۆمەتە چیە لە دژیان بەرزکراوەتەوە بەڵکو پیَویستە یەکسەر ئازادبکریَن، بە گویَرەی ئەو ریَسایەی کە ناسراوە بە (Habeas Corpus) (کە بە گویَرەی ئەو یاسایە نابیت گیراو لە ماوەیەکی دیاریکراو زیاتر دەستبەسەر بکریَت بەڵکو دەبیَت ئازادبکریَت تاوەکو تۆمەتەکەی دەسەڵمیَنریَت)، ئەگەر ھاتوو دادگا بۆی دەرکەوت کە تۆمەتەکە بەبیَ پاساوە یان دەسگیرکردنەکە بیَ بنەمایە.  نابیَت ئەو کەسانەی تۆمەتبارکراون بۆ ماوەیەکی زیاتر لەماوەی دیاریکراو دەستگیر بکریَن لە زیندانیدا. ئەوانە شایستەی دادگاییکردنیَکی خیَرا و ئاشکران، و شایستەی ئەوەشن لەگەڵ ئەوانەی تۆمەتباریان کردوون رووبەرِووبکریَنەوە و پرسیاریان لیَبکەن.  دەسەڵاتەکان داواکراون بە بەخشینی ئازادکردن بە کەفالەت، ئازادکردنی مەرجدار،بۆ ئەو تاوەنبارکراوانەی کە چاوەرِوانی دادگاییکردن دەکەن ئەگەر ئەگەریَکی کەم ھەبوو ئەو کەسە گومانلیَکراوە رابکات یان تاوانی تر ئەنجامبدات. سزادانی "تووند و نا ئاسایی" وەک ئەوەی لە یاسا و داب و نەریتەکانی کۆمەڵگادا دەستنیشانکراون، دەبیَت قەدەغە بیَت.  کەسەکان نابیَت ناچار بکریَن گەواھی لەسەر خۆیان بدەن. پیَویستە ئەم قەدەغەکردنە لە دژی خود تاوانبارکردنی خۆنەویستانە رەھا (مگلق) بیَت. وەک دەرئەنجامیَکی ئاساییی بۆ ئەمەش، نابیَت پۆلیس لە ژیَر ناوی ھیچ بارودۆخیَکدا ئەشکەنجە یان دەستدریَژی جەستەیی و دەروونی لە دژی گومانلیَکراو بەکاربھیَنیَت. سیستەمیَکی یاسایی کە دانپیَدانانی بەزۆر قەدەغەبکات ئەوا یەکسەر ئارەزوو و پاڵنەرەکانی پۆلیس کەمدەکاتەوە بۆ بەکارھیَنانی ئەشکەنجەدان و ھەرِشە و فۆرمەکانی تری پیَشیَلکاری بۆ ئەوەی زانیاری بەدەست بھیَنیَت، لە کاتیَکدا دادگا ریَگا بەم جۆرە زانیاریانەی کە بەم ریَگانە وەدەستھاتوون نەدات بۆ ئەوەی لەگەڵ بەڵگەکاندا ھەژماربکریَن لە کاتی دادگاییکردندا.  نابیَت کەسەکان لەسەر ھەمان تاوان دووجار دادگایی بکریَن؛ واتە، نابیَت دوو جار بە ھەمان تۆمەت تۆمەتباربکریَن. ھەر کەسیَک لەلایەن دادگایی بکریَت و دەربکەویَت کە تاوانی نەکردووە ھەرگیز نابیَت جاریَکی تر تۆمەتبار بکریَتەوە بە ھەمان تۆمەت.  لەبەر ئەگەر ئەنجامدانی پیَشیَلکاری لە لایەن دەسەڵاتەکان، ئەو یاسایانەی کە ناو دەبریَن بە ئەو یاسایانەی کە بەسەر رابردوودا دەچسپیَندریَن (قوانن ژات اپر رجعی) قەدەغە کراوە. ھەندیَک یاسا ھەن لەدوای کردارەکەوە دیَن کەواتە دەکریَت کەسیَک تۆمەتباربکریَت بە کاریَکەوە تەنانەت ئەگەرچی لەکاتی روودانیدا ئەم کارە نا یاسایییش نەبیَت.  تۆمەتبارکراوەکان دەکریَت پاریَزگاریکردنی زیاتر و سەرباریان ھەبیَت لە دژی کردارەکانی ناچارکردن لەلایەن دەوڵەتەوە. بۆ نمونە، لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، تاونبارکراو مافی ئەوەی ھەیە پاریَزەری خۆی ھەبیَت کە نویَنەرایەتی بکات لە ھەموو قۆناغەکانی دادگاییکردنی تاونی ھەتاوەکو ئەگەر تاونباران نەشتوانن بۆ خۆیان پارەی ئەو نویَنەرایەتیکردنە (گرتنی پاریَزەر) بدەن. ھەروەھا پیَویستە پۆلیس مافەکانی گومانلیَکراو بە گومانلیَکراو رابگەیەنن لە کاتی دەستگیرکردنیان لە ناویشیاندا مافی بوونی پاریَزگار و مافی بیَدەنگ بوون (بۆ وەلاوەنانی خود تاوانبارکردن).

تاکتیکیَکی باوی سەرکوتکاری ئەوەیە کە رکابەرانی حکومەت بە خیانەتکاری تۆمەتباربکەن. لەبەر ئەم ھۆیە، پیَویستە تاوانی خیانەتکردن زۆر بە وریاییەوە دیاریبکریَ لە رووی پیَناسەکردنیەوە بۆ ئەوەی وەک چەکیَک بۆ کپکردنەوەی دەنگی رەخنەگرتن لە حکومەت بەکارنەھیَنریَت. ھیچ کام لەم پیَوەندانە مانی ئەوەنادات کە دەوڵەت دەسەڵاتی بەدەستەوە نیە بۆ ئەوەی یاساکان بچەسپیَنیَت و سەرپیَچیکاران سزابدات. بە پیَچەوانەوە، سیستەمی دادپەروەری تاوانکاری لە کۆمەڵگایەکی دیموکراتیانە تا ئەو رادەیە کاریگەر دەبیَت کە بەرِیَوەبردنی سیستەمەکە لەلایەن خەڵکەوە برِیاری لەسەر دەدریَت بۆ ئەوەی دادپەروەر و پاریَزەری مافەکانی تاک، و بە ھەمان شیَوەش پاریَزەری بەرژەوەندیە گشتیەکان بیَت. دادوەران یان ئەوەتا دادەمەزریَنریَن یان ھەڵدەبژیَردریَن، و یان بۆ ماوەیەکی دیاریکراو یان بۆ ماوەی ژیانیان ئەو پۆستە وەردەگرن. ھەرچۆنیَک بیَت ئەوانە کەسانی ھەڵبژیَردراون، زۆر گرنگە کە ئەمانە کەسانی سەربەخۆبن لە دەسەڵاتە سیسایەکانی نەتەوە بۆ ئەوەی بیَلایەنی خۆیان بسەڵمیَنن. ناکریَت دادوەران لەبەر ھۆکاری پروپوچ یان سیاسی پوخت لەکار لاببریَن، بەڵکو تەنھا لەبەر تاوان ئەنجامدانی ترساناک و بەدکاری ترسناک... لەو کاتەشدا تەنھا لە ریَگەی ریَوشویَنی رەسمی، وەک تاوانبارکردن (ھیَنانەوەی تۆمەت لە دژیان) و دادگاییکردنی لە دەسەڵاتی یاسادانان.