ئەستەمبوڵ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ب r2.6.6) (ڕۆبۆت: گۆڕانی fr:İstanbul بۆ fr:Istanbul |
Addbot (لێدوان | بەشدارییەکان) |
||
| ھێڵی ٢٨٤: | ھێڵی ٢٨٤: | ||
[[پۆل:شارە پیرۆزەکان]] |
[[پۆل:شارە پیرۆزەکان]] |
||
[[ab:Асҭампыл]] |
|||
[[ace:Éseutamu]] |
|||
[[af:Istanboel]] |
|||
[[ak:Istanbul]] |
|||
[[als:Istanbul]] |
|||
[[am:ኢስታንቡል]] |
|||
[[an:Istambul]] |
|||
[[ang:Constantinopolis]] |
|||
[[ar:إسطنبول]] |
|||
[[arc:ܐܝܣܛܢܒܘܠ (ܡܕܝܢܬܐ)]] |
|||
[[arz:استانبول]] |
|||
[[ast:Estambul]] |
|||
[[av:Истамбул]] |
|||
[[az:İstanbul]] |
|||
[[ba:Истанбул]] |
|||
[[bar:Istanbul]] |
|||
[[bat-smg:Stanbols]] |
|||
[[be:Горад Стамбул]] |
|||
[[be-x-old:Стамбул]] |
|||
[[bg:Истанбул]] |
|||
[[bn:ইস্তানবুল]] |
|||
[[br:Istanbul]] |
|||
[[bs:Istanbul]] |
|||
[[ca:Istanbul]] |
|||
[[ceb:İstanbul]] |
|||
[[crh:İstanbul]] |
|||
[[cs:Istanbul]] |
|||
[[csb:Sztambùl]] |
|||
[[cu:Цѣсар҄ь Градъ]] |
|||
[[cv:Стамбул]] |
|||
[[cy:Istanbul]] |
|||
[[da:Istanbul]] |
|||
[[de:Istanbul]] |
|||
[[diq:Estanbol]] |
|||
[[dsb:Istanbul]] |
|||
[[el:Κωνσταντινούπολη]] |
|||
[[en:Istanbul]] |
|||
[[eo:Istanbulo]] |
|||
[[es:Estambul]] |
|||
[[et:İstanbul]] |
|||
[[eu:Istanbul]] |
|||
[[ext:Estambul]] |
|||
[[fa:استانبول]] |
|||
[[fi:Istanbul]] |
|||
[[fiu-vro:Istanbul]] |
|||
[[fo:Istanbul]] |
|||
[[fr:Istanbul]] |
|||
[[frp:Istanbul]] |
|||
[[fy:Istanbûl]] |
|||
[[ga:Iostanbúl]] |
|||
[[gag:İstanbul]] |
|||
[[gan:伊斯坦布爾]] |
|||
[[gd:Istanbul]] |
|||
[[gl:Istambul - İstanbul]] |
|||
[[got:𐌹𐍃𐍄𐌰𐌽𐌱𐌿𐌻]] |
|||
[[gv:İstanbul]] |
|||
[[ha:Santanbul]] |
|||
[[he:איסטנבול]] |
|||
[[hi:इस्तांबुल]] |
|||
[[hif:Istanbul]] |
|||
[[hr:Istanbul]] |
|||
[[hsb:Istanbul]] |
|||
[[hu:Isztambul]] |
|||
[[hy:Ստամբուլ]] |
|||
[[ia:Istanbul]] |
|||
[[id:Istanbul]] |
|||
[[ie:Istanbul]] |
|||
[[ilo:Istanbul]] |
|||
[[io:Istanbul]] |
|||
[[is:Istanbúl]] |
|||
[[it:Istanbul]] |
|||
[[ja:イスタンブル]] |
|||
[[jv:Istanbul]] |
|||
[[ka:სტამბოლი]] |
|||
[[kab:Istambul]] |
|||
[[kk:Ыстамбұл]] |
|||
[[kl:Istanbul]] |
|||
[[kn:ಇಸ್ತಾಂಬುಲ್]] |
|||
[[ko:이스탄불]] |
|||
[[krc:Стампул]] |
|||
[[ku:Stenbol]] |
|||
[[kw:Istanbul]] |
|||
[[ky:Стамбул]] |
|||
[[la:Constantinopolis]] |
|||
[[lad:Estambol]] |
|||
[[lb:Istanbul]] |
|||
[[lbe:Истамбул]] |
|||
[[lez:Истамбул]] |
|||
[[lmo:Istanbul]] |
|||
[[ln:Istanbul]] |
|||
[[lt:Stambulas]] |
|||
[[lv:Stambula]] |
|||
[[mhr:Стамбул]] |
|||
[[mk:Истанбул]] |
|||
[[ml:ഇസ്താംബുൾ]] |
|||
[[mn:Стамбул]] |
|||
[[mr:इस्तंबूल]] |
|||
[[mrj:Стамбул]] |
|||
[[ms:Istanbul]] |
|||
[[my:အစ်စတန်ဘူလ်မြို့]] |
|||
[[nah:Estambul]] |
|||
[[nds-nl:Istanboel]] |
|||
[[new:इस्तान्बुल]] |
|||
[[nl:Istanboel]] |
|||
[[nn:Istanbul]] |
|||
[[no:Istanbul]] |
|||
[[oc:Istambol]] |
|||
[[os:Стамбул]] |
|||
[[pa:ਇਸਤਾਨਬੁਲ]] |
|||
[[pcd:Istamboul]] |
|||
[[pl:Stambuł]] |
|||
[[pnb:استمبول]] |
|||
[[ps:استانبول]] |
|||
[[pt:Istambul]] |
|||
[[qu:Istanbul]] |
|||
[[rm:Istanbul]] |
|||
[[ro:Istanbul]] |
|||
[[roa-tara:Istanbul]] |
|||
[[ru:Стамбул]] |
|||
[[rue:Істанбул]] |
|||
[[rw:Istanbul]] |
|||
[[sah:Истанбул]] |
|||
[[sc:Istanbul]] |
|||
[[scn:Istanbul]] |
|||
[[sco:Istanbul]] |
|||
[[se:Istanbul]] |
|||
[[sh:Istanbul]] |
|||
[[simple:Istanbul]] |
|||
[[sk:Istanbul]] |
|||
[[sl:Istanbul]] |
|||
[[so:Istanbuul]] |
|||
[[sq:Stambolli]] |
|||
[[sr:Истанбул]] |
|||
[[sv:Istanbul]] |
|||
[[sw:Istanbul]] |
|||
[[szl:Stambuł]] |
|||
[[ta:இசுதான்புல்]] |
|||
[[te:ఇస్తాంబుల్]] |
|||
[[tet:Istanbul]] |
|||
[[th:อิสตันบูล]] |
|||
[[tk:Stambul]] |
|||
[[tl:Istanbul]] |
|||
[[tr:İstanbul]] |
|||
[[tt:Истанбул]] |
|||
[[tum:Istanbul]] |
|||
[[udm:Стамбул]] |
|||
[[ug:Istanbul]] |
|||
[[uk:Стамбул]] |
|||
[[ur:استنبول]] |
|||
[[vec:Istanbul]] |
|||
[[vi:Istanbul]] |
|||
[[vo:İstanbul]] |
|||
[[war:Istanbul]] |
|||
[[xmf:სტამბოლი]] |
|||
[[yi:סטאמבול]] |
|||
[[yo:Istanbul]] |
|||
[[zea:Istanbul]] |
|||
[[zh:伊斯坦堡]] |
|||
[[zh-min-nan:İstanbul]] |
|||
[[zh-yue:伊斯坦堡]] |
|||
وەک پێداچوونەوەی ٢٣:٠٤، ٧ی ئازاری ٢٠١٣
پۆتانەکان: 41°00′49″N 28°57′18″E / 41.01361°N 28.95500°E
ئەستەمبوڵ | |
|---|---|
 |
ئەستەمبوڵ ( بە تورکی: İstanbul بە عەرەبی: "إسطنبول" ) گەورەترین شاری کۆماری تورکیایە کە بەشێکی لە ئاسیا و بەشێکی لە ئەورووپایە. ئەم شارە پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی بووە و قوستەنتەنیەی پێ وتراوە. ٣٤رەم گەرەترین شاری جیهانە کە ڕووی ئابووریەیەوە و گەورەترین شاری ئەوروپایە لە ڕووی دانیشتوانەوە. ئەستەمبوڵ دەکەوێتە باکووری ڕۆژئاوای تورکیاوە . ئەستەمبوڵ و دەوروبەری پێکهاتووە لە ٣٩ شارۆچکە. وە یەکێکە لە هەرە شارە کۆنەکانی جیهان کە لە ساڵەکانی (٣٣٠ - ٣٩٥ز) مەرکەزی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی بووە و (٣٩٥ - ١٢٠٤ز) پایتەختی ئیپراتۆریەتی ڕۆمای ڕۆژهەڵات بووە و (١٢٠٤ - ١٢٦١ز) بووەتە پایتەختی ئیپراتۆریەتی لاتینی و لە کۆتایشدا لە (١٤٥٣ - ١٩٢٢ز) پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی بووە. لە (١٥١٧ - ١٩٢٤) کە دەوڵەتی عوسمانی هەبووە بووەتە مەرکەزی ئیسلامیەت.
ناوەکانی
بە درێژایی مێژوو کە چەندین جۆر میللەت لە ناویدا ژیاون چەندین جار ناوی گۆڕدراوە ، ناوەکانی لە کۆنەوە ئەمانە بوون " بێزەنتە ، ئاوگوستا ئەنتۆنینا ، نۆڤا ڕۆما ، کۆنستانتینۆپۆلیس ، قوستەنتینە و ئێستاش ئەستەمبوڵ "
مێژوو
مێژووی ئەستەمبوڵ لە ڕووی نیشتەجێبوونەوە دەگەڕێتەوە بۆ ٣٠٠ هەزار ساڵ و لە ڕووی شارەوە ٣ هەزار ساڵ و وە مێژووی بە پایتەخت بوونیشی بۆ ١٦٠٠ ساڵ دەگەڕێتەوە. بە درێژایی مێژوو ئەم شارە بووەتە شوێنی سەرەکی چەندین کلتوور و شارستانیەت و وە بە درێژایی چەندین سەدە بووەتە شوێنی پێکەوە ژیانی چەندین ڕەچەڵەک و دین و زمان ، وە فرە ڕەگەزی و فرە نەتەوەیی بەخۆوە بینیوە. وە لەم قۆناغە مێژووییەدا ڕۆڵێکی گەورەی بینیووە و شارێکی بێ هاوتا بووە . وە بە درێژایی قۆناغەکانی مێژوو هەموو کات بووەتە مەرکەز و شوێنێکی بە دەسەڵات و یەکێکە لە پایتەختە کەم وێنەکانی جیهان بۆ نیشتەجێبوون.
مێژووی ئەستەمبوڵ دابەش دەبێت بەسەر پێنج سەردەمدا کە ئەمانەن :
- سەردەمەکانی پێش مێژوو.
- سەردەمی بێزەنتیەکان.
- سەردەمی قوستەنتین پۆلیس.
- سەردەمی قوستەنتینییە.
- سەردەمی ئەستەمبوڵ.
ئایین
زۆرترین ڕێژەی شوێنکەوتوانی ئایین لە ئەستەمبوڵ موسوڵمانەکانن. زۆربەی موسوڵمانانی ئەم شارە سوننیین ، و هەندێکیان شیعەن. لە ساڵی ٢٠٠٧ ژمارەی ئەو مزگەوتانەی کە لەم شارە نوێژیان تیا دەکرا بە (٢٩٤٤) مزگەوت مەزەندە کراون.[١] هەروەها چەندین جۆری تر بیر و باوەڕ لەم شارەدا هەن لەوانەش : مەسیحیە یۆنانیەکان ، مەسیحیە ئەرمینیەکان ، کاسۆلیکیەکان ، جولەکەکان.
ئەستەمبوڵ مەڵبەندی سەرەکی خەلافەتی عوسمانی بووە لە نێوان ساڵانی (١٥١٧-١٩٢٤). لە ساڵی ١٩٢٤ کۆتایی بە دوا خەلافەتی عوسمانی هات و حکومەتی کۆماری لەلایەن موستەفا کەمال ئاتاتورک دامەزرا.
ئابووری
ئەستەمبوڵ گەورەترین شاری تورکیایە و پایتەختی پێشووی تورکیایە. بەهۆی هەردوو جۆری بازرگانی وشکانی و ئاوی و هەروەها گرنگی شوێنی ئەم شارەوە و ستراتیژی شوێنەکەی بووەتە مەرکەزی بازرگانی لە وڵاتی تورکیا. هەروەها ئەم شارە مەرکەزی وەبەرهێنانە لە تورکیا. لە ٢٠% وەبەرهێنانی تورکیا لەم شارەدایە. هەروەها لە ٣٨% بازرگانی شتومەک پێکدەهێنێت. ئەستەمبوڵ بە شارۆچکەکانی دەوروبەریەوە بەرهەمەکانی وەک : میوە ، ڕۆنی زەیتون ، سابون ، لۆکە ، توتن بەرهەم دەهێنێت.
مزگەوتەکان
شاری ئەستەمبوڵ هەر لە کۆنەوە بە (شاری منارەکان) ناسراوە ئەویش بەهۆی زۆری مزگەوتەکانی ئەم شارە.
مزگەوتی سوڵتان ئەحمەد
مزگەوتی سوڵتان ئەحمەد بە تورکی ( Sultan Ahmet Camii ) بە عەرەبی ( مَسجِدُ السلطان أحمد ) لە نێوان ساڵانی (١٦٠٩-١٦١٦) لەلایەن سوڵتان ئەحمەدی یەکەمی دەوڵەتی عوسمانی و بە سەرپەرشتی ئەندازیاری بە توانای ئەو سەردەمە ( سەدەفکار محمد ئاغا) دروستکراوە. بەهۆی شوێنەکەی و منارە بەرزەکانیەوە بووەتە یەکێک لە هەرە شوێنە بەناوبانگەکانی شاری ئەستەمبوڵ.
گەشت و گوزار
شاری ئەستەمبوڵ بەهۆی ئەو شوێنە مێژووییانەی کە لە سەردەمی ڕۆمەکان و دەوڵەتی عوسمانی بەجێماون و هەروەها بەهۆی ئەو دەریاچەیەی کە پیایدا تێپەڕ دەبێ بووەتە خاڵێکی گرنگی گەشت و گوزار لە وڵاتی تورکیا. بەپێی ئامارەکان لە ساڵی ٢٠٠٥ ( ٥ ملیۆن و ٣٤٦ هەزار کەس) ڕوویان لەم شارە کردووە بۆ گەشتیاری کە نیو ملیۆنیان بە پێی ئامارەکە زیاد بوون.[٢]
ژمارەی دانیشتوان
بە پێی وەزارەتی ئامار و سەرژمێری وڵاتی تورکیا لە ساڵی ٢٠١٠ ژمارەی دانیشتوانی شاری ئەستەمبوڵ ( ١٣.٢٥٥.٦٨٥ ) کەسە ، بێجگە لە ملیۆنان گەشتیار کە ساڵانە دێن بۆ ئەم شارە.[٣] بە پێی تۆماری ساڵی ٢٠١٠ حکومەتی تورکیا ئەم خشتەیە ڕێژەی تەمەن و ژمارەی کەسەکان لە خۆ دەگرێت.
| ٠ － ٤ ساڵ | ١.٠٦٠.٢٠٣ |
|
||
| ٥ － ٩ | ١.٠٣٠.١٣٢ | |||
| ١٠－١٤ | ١.٠٧٠.٧٨٥ | |||
| ١٥－١٩ | ١.٠٣١.٨٦٦ | |||
| ٢٠－٢٤ | ١.٠٨٨.٥٤١ | |||
| ٢٥－٢٩ | ١.٣٤٧.٧٩٨ | |||
| ٣٠－٣٤ | ١.٣٣١.٣٩٥ | |||
| ٣٥－٣٩ | ١.١٦٠.٥٠١ | |||
| ٤٠－٤٤ | ٩٠٤.٧١٦ | |||
| ٤٥－٤٩ | ٨٧٨.٤٨٤ | |||
| ٥٠－٥٤ | ٦٧٢.٢٩٠ | |||
| ٥٥－٥٩ | ٥٤٦.٢٧٠ | |||
| ٦٠－٦٤ | ٣٩٣.٣١٦ | |||
| ٦٥－٦٩ | ٢٦٣.٤٨٦ | |||
| ٧٠－٧٤ | ١٨٨.٧١٦ | |||
| ٧٥－٧٩ | ١٤٤.٥٧٩ | |||
| ٨٠－٨٤ | ٨٩.٧٦١ | |||
| ٨٥－٨٩ | ٣٧.٣٩٨ | |||
| ٩٠+ | ١١.٤٨٤ | |||
وەرزش
لەم سەردەمەدا وەرزشەکانی وەک دوو گۆڵی و باسکە و بالە لە هەرە وەرزشە بە ناوبانگەکانی ئەم شارەن. هەروەها یانەکانی گاڵاتاسارای و فەنەرباخچە و بەشیکتاش لە هەرە یانە بە ناوبانگەکانی تورکیا و ئەستەمبوڵن. یاریگای ئۆڵمپی ئەتاتورک کە پێنج ئەستێرەیە گەورەترین یاریگای وەرزشە جیاوازەکانە لە تورکیا و بە یەکێک لە یاریگا بە نرخەکان دەژمێردرێت لەلایەن (UEFA)وە. شاری ئەستەمبوڵ هەڵبژێردراوە بۆ یاریە ئۆڵمپیەکانی ساڵی ٢٠٢٠.[٥]