سویسرا: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب r2.7.2) (ڕۆبۆت: گۆڕانی ang:Sƿissland بۆ ang:Swissland
ڕەوانە کرا بۆ سویس
 
ھێڵی ١: ھێڵی ١:
#REDIRECT [[سویس]]
{{Coord|46|50|00|N|8|20|00|E|region:CH_type:country_scale:2000000|display=title}}
{{Infobox country
|native_name =
|name =
|conventional_long_name={{Collapsible list|title='''<center>Swiss Confederation</center>'''
|<center>''Schweizerische Eidgenossenschaft'' {{Language icon|de|[[Swiss-German language|de]]}}
|''Confédération suisse'' {{Language icon|fr|[[French language|fr]]}}
|''Confederazione Svizzera'' {{Language icon|it|[[Italian language|it]]}}
|''Confederaziun svizra'' {{Language icon|rm|[[Romansh language|rm]]}}
|''Confoederatio Helvetica'' {{Language icon|la|[[Latin|la]]}}
}}
|common_name = Switzerland
|image_flag = Flag of Switzerland (Pantone).svg
|image_coat = Coat of Arms of Switzerland (Pantone).svg
|image_map = Europe-Switzerland.svg
|map_caption = {{map caption|location_color=green|region=[[Europe]]|region_color=dark grey|legend=Europe-Switzerland.svg}}
|national_motto = {{lang|la|''[[Unus pro omnibus, omnes pro uno]]''}}{{spaces|2}}<small>(traditional)<br />([[Latin]]: One for all, all for one)</small>
|national_anthem = [[Swiss Psalm]]
|official_languages = [[German language|German]] (63.7 %),<br />[[French language|French]] (20.4 %),<br />[[Italian language|Italian]] (6.5 %),<br />[[Romansh language|Romansh]]<ref>[http://www.admin.ch/ch/e/rs/101/a4.html Federal Constitution, article 4], "National languages" : ''National languages'' are German, French, Italian and Romansh; [http://www.admin.ch/ch/e/rs/101/a70.html Federal Constitution, article 70], "Languages", paragraph 1: The ''official languages'' of the Confederation are German, French and Italian. Romansh shall be an official language for communicating with persons of Romansh language.</ref> (0.5 %)
|demonym = Swiss
|capital = [[Bern (city)|Bern]]<ref group=note>''De jure'' "federal city"; ''de facto'' capital. Because of historical federalist sensibilities, Swiss law does not designate a formal capital, and some federal institutions such as courts are located in other cities.</ref> (de facto)
|latd=46 |latm=57 |latNS=N |longd=7 |longm=27 |longEW=E
|largest_city = [[Zurich]]
|legislature = [[Federal Assembly of Switzerland|Federal Assembly]]
|upper_house = [[Swiss Council of States|Council of States]]
|lower_house = [[National Council of Switzerland|National Council]]
|government_type = [[Federation|Federal republic]], with [[directorial system]] and [[Voting in Switzerland|direct democracy]]
|leader_title1 = [[Swiss Federal Council|Federal Council]]
|leader_name1 = <!--Ordered by seniority:-->[[Micheline Calmy-Rey]] <small>([[President of the Swiss Confederation|Pres. 11]])</small><br />[[Doris Leuthard]]<br />[[Eveline Widmer-Schlumpf]] <small>([[President of the Swiss Confederation|VP 11]])</small><br />[[Ueli Maurer]]<br />[[Didier Burkhalter]]<br />[[Simonetta Sommaruga]]<br />[[Johann Schneider-Ammann]]
|leader_title2 = [[Federal Chancellor of Switzerland|Federal Chancellor]]
|leader_name2 = [[Corina Casanova]]
|area_sq_mi = 15,940 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
|area_rank = 133rd
|area_magnitude = 1 E10
|area_km2 = 41,285
|percent_water = 4.2
|population_estimate = 7,866,500<ref name="Population">{{cite web|url=http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/en/index/themen/01/02/blank/key/bevoelkerungsstand.html|title=Population size and population composition|year=2010|work=Swiss Federal Statistical Office |publisher=Swiss Federal Statistical Office, Neuchâtel|accessdate=2011-04-29}}</ref>
|population_growth (2009) = +1,0%
|population_estimate_year = 2010
|population_estimate_rank = 95th
|population_density_km2 = 188
|population_density_sq_mi = 477.4 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
|population_density_rank = 65th
|population_census = 7,452,075
|population_census_year = 2000
|GDP_PPP = $321.898 billion<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/01/weodata/weorept.aspx?sy=2007&ey=2010&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=146&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=84&pr.y=8 |title=Switzerland|publisher=International Monetary Fund|accessdate=2010-04-21}}</ref>
|GDP_PPP_year = 2011
|GDP_PPP_rank =
|GDP_PPP_per_capita = $45,265<ref name=imf2/>
|GDP_PPP_per_capita_rank =
|GDP_nominal = $512.065 billion<ref name=imf2/>
|GDP_nominal_rank =
|GDP_nominal_year = 2011
|GDP_nominal_per_capita = $75,835<ref name=imf2/>
|GDP_nominal_per_capita_rank =
|HDI_year = 2010
|HDI = {{increase}} 0.874<ref name="HDI">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Complete.pdf|title=Human Development Report 2010|year=2010|publisher=United Nations|accessdate=4 November 2010|archivedate=8 November 2010|archiveurl=http://web.archive.org/web/20101108160356/http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Complete.pdf}}</ref>
|HDI_rank = 13th
|HDI_category = <span style="color:#090;">very&nbsp;high</span>
|Gini = 33.7
|Gini_year = 2000
|Gini_category = <span style="color:#fc0;">medium</span>
|sovereignty_type = [[Independence]]
|established_event1 = [[History of Switzerland|Foundation date]]
|established_event2 = [[Treaty of Basel (1499)|''de facto'']]
|established_event3 = [[Peace of Westphalia|Recognised]]
|established_event4 = [[Restauration (Switzerland)|Restored]]
|established_event5 = [[Switzerland as a federal state|Federal state]]
|established_date1 = 1 August<ref group=note>Traditional. The [[Federal Charter]] mentions only "early August" and the treaty is a renewal of an older one, now lost.</ref> 1291
|established_date2 = 22 September 1499
|established_date3 = 24 October 1648
|established_date4 = 7 August 1815
|established_date5 = 12 September 1848<ref>A [http://www.verfassungen.de/ch/tagsatzungsbeschluss48.htm solemn declaration of the Tagsatzung] declared the Federal Constitution adopted on 12 September 1848. A [http://www.verfassungen.de/ch/tagsatzungsbeschluss48-2.htm resolution of the Tagsatzung] of 14 September 1848 specified that the powers of the institutions provided for by the 1815 Federal Treaty would expire at the time of the constitution of the [[Swiss Federal Council|Federal Council]], which took place on 16 November 1848.</ref>
|currency = [[Swiss franc]]
|currency_code = CHF
|time_zone = [[Central European Time|CET]]
|utc_offset = +1
|time_zone_DST = [[Central European Summer Time|CEST]]
|utc_offset_DST = +2
|drives_on = right (trains: left)
|cctld = [[.ch]]
|calling_code = [[+41]]
|footnotes =
|footnote1 =
}}

'''سویسرا''' یان '''سویس''' (بە [[ئەڵمانی]]: ''die Schweiz''، بە [[فەڕەنسی]]: ''la Suisse''، بە [[ئیتاڵی]]: ''Svizzera''، بە [[ڕۆمانی]]: ''Svizra''، بە [[ئینگلیزی]]: ''Switzerland'') وڵاتێکە لە ناوەڕاستی [[کیشوەر]]ی [[ئەوروپا]]دا، [[ئەڵمانیا]] دەکەوێتە باکووریی و [[فەرەنسا]] لە خۆرئاوای و [[ئیتالیا]] لە باشووری و [[نەمسا]] و [[لینخیشتاین]] دەکەوێتە خۆرھەڵاتیەوە. سویس سیاسەتی دەرەکی بێ لایەن بەکاردەبات کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی [[١٥١٥]]. بەیەکێک لە دەوڵەمەندترین وڵاتانی جیھان دادەنرێت، ھەروەھا بە جوانترین وڵاتیش، شاری [[زیۆرخ]]ی سویس کە تا ساڵی ٢٠٠٨ بە گەورەترین وڵاتی دادەنرا، بە خۆشترین و باشترین وڵات بۆ نیشتەجێ بوون لە جیھاندا دانرا ئەمەش ھەشت ساڵ لەسەر یەک ھەمان پلەی وەرگرت.

== جوگرافیا ==
خاکی سویس شاخییە بەگشتیی، بەنزیکەی ٧% ی ڕووبەرەکەی لە بەرزاییەکانی ئەلپییە، ئەم کەرتەش ٣٠% ی دانیشتوان لەخۆ دەگرێت، و نزم دەبێتەوە بە شۆڕبووەکانی وەک [[بان]]ی سویسریی، ئەم شۆڕەبووەوانەش گەلێک دەریاچە لەخۆ دەگرێت، و [[چیاکانی ئەڵپ]] بەش دەبێت بۆ کۆمەڵێک زنجیزە، بەرزترین لووتکە لە ئەڵپی سویسریی (مۆنتی رۆزا) و سویس بەشێک لە [[چیاکانی جۆرا]] رادەپەڕێنێت بەجۆرێ کە بەشی باشووری رۆژھەڵاتی ئەم چیایانە دوای دەکەون، ھەروەھا گەلێک [[دۆڵ]] و [[لێوار]] لەخۆ دەگرێت، ھەندێک سووچ کەلێنی دەکات، و بانی سویس درێژ دەبێتەوە لەسەر شێوەی داڵان لەنێوان [[چیاکانی ئەڵپ]] و [[چیاکانی جۆرا]] دا، ھەروەھا بەرزایی بانەکە لەشوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر دەگۆڕدرێت، و سروشتی شاخێتی خۆی وای کردووە کە دەوڵەمەند بێت بە کۆمەڵێک [[دارستان]]ی بەنرخی گەشتوگوزاریی. چیاکان دەورەدراون بە گەلێک بەفرگری وەک (لێنچ) و (جورنرفیزچ)، ئەم بەفرگرانە سەرچاوەی گشتوگوزاریی گرنگن، و بەناو سویس دا زریچەی خاوێن بڵاوە.

== کەش و ھەوا ==
کەش و ھەوای سویس دەگەڕێتەوە بۆ چەشنی ناوەندیی [[ئەوروپا]] (کەش و ھەوای ئەڵپیی) بەگشتی ساردە بەجۆرێ کە سەھۆڵ زۆربەی زەوییەکەی دادەپۆشێت لە زستاندا و دەگۆڕدرێت بۆ بەفرگر کە سویسرییەکان بەکاریدەھێنن بۆ گەشتوگوزاریی [[خلیسکان لەسەر سەھۆڵ]]، لە چیاکانی فێھن ـەوە ھەڵدەکات بۆ دۆڵەکان، بۆیە کاردەکاتە سەر کەش و ھەوای ناوچە نزمەکان، و باران بارینیی بەخوڕ. سویس ھاوینێکی گەرمی ھەیە لە ناوچەی دۆڵەکان و دۆڵە نزمەکان، بەڵام کەش و ھەوا بەگشتیی کەش و ھەوایەکی زۆر بەچێژ و خۆشە، جا گەر بە زستانی سارد بێت یان بە ھاوینی گەرم بەجۆرێ کە سروشتی سەرنج راکێش و دیمەنە جوانەکان چاوت پڕ دەکات و ناتوانیت لە جوانیی زۆرتر ببینیت بەجۆرێ کە ھەست بە ھەڵگەڕانەوەکانی کەش ناکەیت.
== دانیشتوان ==
زۆربەی دانیشتوانی سویس لە ناوچەی بانەکان و شارە سەرەکییەکان دەژین، وەک [[جنێف]]، [[زیۆرخ]]، [[بازڵ]]، [[لۆزان]]، چڕی دانیشتوانیش لە ناوچە بەرزەکاندا کەم دەبێتەوە. دانیشتوان دەگەڕێنەوە بۆ کۆمەڵە ئەڵمانییەکان، و زۆرینەی دانیشتوانی سویس پێک دێنن، ٧٥% ی دانیشتوانی سویس بە ئەڵمانی دەدوێن و قسەدەکەن، و لەنێو دانیشتواندا ڕەگەزی فەڕەنسیی ھەیە، بەجۆڕی کە ٢٠% ی دانیشتوان بە فەڕەنیسیی قسە دەکەن، ھەروەھا ڕەگەزە ئیتاڵییەکانیش ٤% پێک دێنن و بەھەمان رێژە دانیشتوان بە ئیتاڵیی قسە دەکەن، لە سویسدا ژمارەیەکی گەورە لە بیانییەکان ھەن کە خۆی دەدات لە یەک ملیۆن کەس، ٨٠% ـیان لە دەوڵەتەکانی [[یەکێتی ئەوروپا]]وە ھاتوون بەپێی ڕاپۆرتەکانی [[ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان|نەتەوە یەکگرتووەکان]] چینی پێکھاتە بیانییەکان بەھۆی [[ڕەگەزپەرستی|ڕەگەزپەرستیی]]ەوە دەناڵن، بەتایبەتیی لە ساڵەکانی کۆتاییدا بەھۆی بردنەوەوەی پارتی گەلی سویسریی لە ھەڵبژاردنە فیدراڵییەکاندا، کە ئەم پارتە کەوتە نێو گرتنی دەسەڵاتی یاسایی دژ بە بیانییەکان و نا ئەوروپییەکان.
== سیاسەت ==
سیاسه‌تی‌ ده‌ره‌وه‌ی‌ [[سویسرا]] سیاسه‌تێكی‌ بێلایه‌نانه‌یه‌‌و هه‌ر ئه‌و سیاسه‌ته‌ش وایكردوه‌ كه‌ له‌ نه‌هامه‌تی جه‌نگه‌كانی‌ سه‌ده‌ی‌ رابردو هه‌ردوو جه‌نگی‌ یه‌كه‌م‌و دووه‌می‌ جیهانی خۆی‌ بپارێزێت. ساڵی‌ 1960 [[سویسرا]] بوبه‌ ئه‌ندامی‌ [[رێكخراوی‌ بازرگانیی‌ ئازادی‌ ئه‌وروپایی‌‌]]و ساڵی‌ 1963له‌ [[ئه‌نجومه‌نی‌ ئه‌وروپا]]شدا بوه‌ته‌ ئه‌ندام. به‌ڵام له‌ راپرسیه‌كی‌ جه‌ماوه‌ریدا كه‌له‌ ساڵی‌ 1992 دا به‌ڕێوه‌چوو هاوڵاتایانی‌ ئه‌و ولاته‌ ره‌تیان كرده‌وه‌ كه‌ وڵاته‌كه‌یان ببێته‌ ئه‌ندامی‌ [[رێكخراوی‌ یه‌كێتی‌ ئه‌وروپا]]. [[سویسرا]] به‌شێوه‌یه‌كی‌ یاسایی‌ پایته‌ختی‌ نییه‌ به‌ڵام له‌ رووی‌ كردییه‌وه‌ شاری‌ ([[بیرن]])ناوه‌ندی‌ به‌ڕێوه‌بردنی‌ ئه‌و ولاته‌یه‌.
گه‌وره‌ترین شاری‌ [[سویسرا]] [[زیورخه‌‌]]و روبه‌ره‌كه‌ی‌ 285 41 كم2 ‌و ژماره‌ی‌ دانیشتوانكه‌ی‌ زیاتر له‌ [[7 ملیۆن]] كه‌سه‌‌و خاوه‌ن سیستمێكی‌ فیدراڵی‌ پارله‌مانیه‌ .
== سەرچاوەکان ==

{{دەوڵەتانی ئەورووپا}}

[[ace:Swiss]]
[[af:Switserland]]
[[als:Schweiz]]
[[am:ስዊዘርላንድ]]
[[an:Suiza]]
[[ang:Swissland]]
[[ar:سويسرا]]
[[arc:ܣܘܝܣܪܐ]]
[[arz:سويسرا]]
[[ast:Suiza]]
[[az:İsveçrə]]
[[ba:Швейцария]]
[[bar:Schweiz]]
[[bat-smg:Šveicarėjė]]
[[bcl:Suisa]]
[[be:Швейцарыя]]
[[be-x-old:Швайцарыя]]
[[bg:Швейцария]]
[[bi:Switzerland]]
[[bn:সুইজারল্যান্ড]]
[[bo:སུད་སི།]]
[[bpy:সুইজারল্যান্ড]]
[[br:Suis]]
[[bs:Švicarska]]
[[bug:Swiss]]
[[bxr:Швейцари]]
[[ca:Suïssa]]
[[cdo:Sô̤i-sê̤ṳ]]
[[ce:Швейцари]]
[[ceb:Swisa]]
[[chr:ᏍᏫᏣᎳᏂ]]
[[co:Svizzera]]
[[crh:İsviçre]]
[[cs:Švýcarsko]]
[[csb:Szwajcarskô]]
[[cu:Свицєра]]
[[cv:Швейцари]]
[[cy:Y Swistir]]
[[da:Schweiz]]
[[de:Schweiz]]
[[diq:İswiçre]]
[[dsb:Šwicarska]]
[[dv:ސުވިޒަލޭންޑު]]
[[dz:སུའིཊ་ཛར་ལེན་]]
[[ee:Switzerland]]
[[el:Ελβετία]]
[[eml:Svézzra]]
[[en:Switzerland]]
[[eo:Svislando]]
[[es:Suiza]]
[[et:Šveits]]
[[eu:Suitza]]
[[ext:Suiça]]
[[fa:سوئیس]]
[[fi:Sveitsi]]
[[fiu-vro:Sveits]]
[[fo:Sveis]]
[[fr:Suisse]]
[[frp:Suisse]]
[[frr:Swaits]]
[[fur:Svuizare]]
[[fy:Switserlân]]
[[ga:An Eilvéis]]
[[gag:Şveyțariya]]
[[gd:An Eilbheis]]
[[gl:Suíza - Schweiz]]
[[gu:સ્વિત્ઝરલેન્ડ]]
[[gv:Yn Elveeish]]
[[hak:Shuì-sṳ]]
[[haw:Kuikilani]]
[[he:שווייץ]]
[[hi:स्विट्ज़रलैण्ड]]
[[hif:Switzerland]]
[[hr:Švicarska]]
[[hsb:Šwicarska]]
[[ht:Swis]]
[[hu:Svájc]]
[[hy:Շվեյցարիա]]
[[ia:Switza]]
[[id:Swiss]]
[[ie:Svissia]]
[[ilo:Suisa]]
[[io:Suisia]]
[[is:Sviss]]
[[it:Svizzera]]
[[ja:スイス]]
[[jbo:elvetias]]
[[jv:Swiss]]
[[ka:შვეიცარია]]
[[kaa:Shveytsariya]]
[[kbd:Шуэцарэ]]
[[kg:Suisi]]
[[kk:Швейцария]]
[[kl:Schweizi]]
[[kn:ಸ್ವಿಟ್ಜರ್ಲ್ಯಾಂಡ್]]
[[ko:스위스]]
[[koi:Швейцарму]]
[[krc:Швейцария]]
[[ku:Swîsre]]
[[kv:Швейцария]]
[[kw:Swistir]]
[[ky:Швейцария]]
[[la:Helvetia]]
[[lad:Suisa]]
[[lb:Schwäiz]]
[[lez:Швейцария]]
[[li:Zwitserland]]
[[lij:Svissëa]]
[[lmo:Svìzzera]]
[[ln:Swisi]]
[[lt:Šveicarija]]
[[ltg:Šveicareja]]
[[lv:Šveice]]
[[mdf:Швайцарие]]
[[mg:Soisa]]
[[mhr:Швейцарий]]
[[mk:Швајцарија]]
[[ml:സ്വിറ്റ്സർലാന്റ്]]
[[mn:Швейцари]]
[[mr:स्वित्झर्लंड]]
[[ms:Switzerland]]
[[mt:Żvizzera]]
[[my:ဆွစ်ဇာလန်နိုင်ငံ]]
[[na:Witsierand]]
[[nah:Suiza]]
[[nap:Sguizzera]]
[[nds:Swiez]]
[[nds-nl:Zwitserlaand]]
[[ne:स्विजरल्याण्ड]]
[[nl:Zwitserland]]
[[nn:Sveits]]
[[no:Sveits]]
[[nov:Suisia]]
[[nrm:Suisse]]
[[nv:Swis Bikéyah]]
[[oc:Soïssa]]
[[or:ସୁଇଜରଲ୍ୟାଣ୍ଡ]]
[[os:Швейцари]]
[[pa:ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ]]
[[pag:Switzerland]]
[[pam:Suiza]]
[[pap:Suisa]]
[[pcd:Suisse]]
[[pdc:Schweiz]]
[[pfl:Schwaiz]]
[[pih:Switsaland]]
[[pl:Szwajcaria]]
[[pms:Svìssera]]
[[pnb:سویٹزرلینڈ]]
[[pnt:Ελβετία]]
[[ps:سويس]]
[[pt:Suíça]]
[[qu:Suwisa]]
[[rm:Svizra]]
[[rmy:Elveciya]]
[[ro:Elveția]]
[[roa-rup:Shwaitsã]]
[[roa-tara:Svizzere]]
[[ru:Швейцария]]
[[rue:Швайц]]
[[rw:Ubusuwisi]]
[[sa:स्विट्झर्ल्याण्ड्]]
[[sah:Швейцария]]
[[sc:Isvìtzera]]
[[scn:Svìzzira]]
[[sco:Swisserland]]
[[se:Šveica]]
[[sh:Švajcarska]]
[[si:ස්විට්සර්ලන්තය]]
[[simple:Switzerland]]
[[sk:Švajčiarsko]]
[[sl:Švica]]
[[so:Iswisarland]]
[[sq:Zvicra]]
[[sr:Швајцарска]]
[[ss:ISwizalandi]]
[[stq:Swaits]]
[[su:Suis]]
[[sv:Schweiz]]
[[sw:Uswisi]]
[[szl:Szwajcaryjo]]
[[ta:சுவிட்சர்லாந்து]]
[[te:స్విట్జర్లాండ్]]
[[tet:Suisa]]
[[tg:Швейтсария]]
[[th:ประเทศสวิตเซอร์แลนด์]]
[[tk:Şweýsariýa]]
[[tl:Suwisa]]
[[tpi:Suwisalan]]
[[tr:İsviçre]]
[[tt:Швейцария]]
[[udm:Швейцария]]
[[ug:شۋېتسارىيە]]
[[uk:Швейцарія]]
[[ur:سویٹزرلینڈ]]
[[uz:Shveysariya]]
[[vec:Svìzera]]
[[vep:Šveicarii]]
[[vi:Thụy Sĩ]]
[[vls:Zwitserland]]
[[vo:Jveizän]]
[[war:Swiza]]
[[wo:Suwis]]
[[wuu:瑞士]]
[[xal:Свисин Ниицән]]
[[xmf:შვეიცარია]]
[[yi:שווייץ]]
[[yo:Swítsàlandì]]
[[za:Nyeiqswq]]
[[zea:Zwitserland]]
[[zh:瑞士]]
[[zh-classical:瑞士]]
[[zh-min-nan:Sūi-se]]
[[zh-yue:瑞士]]

دوایین پێداچوونەوەی ‏٠٥:٢٥، ٢ی ئازاری ٢٠١٣

ڕەوانەکردن بۆ: