سویسرا: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
Calak (لێدوان | بەشدارییەکان) |
ب r2.7.2) (ڕۆبۆت: گۆڕانی ang:Sƿissland بۆ ang:Swissland |
||
| ھێڵی ١٠٠: | ھێڵی ١٠٠: | ||
{{دەوڵەتانی ئەورووپا}} |
{{دەوڵەتانی ئەورووپا}} |
||
[[ace:Swiss]] |
[[ace:Swiss]] |
||
| ھێڵی ١٠٨: | ھێڵی ١٠٦: | ||
[[am:ስዊዘርላንድ]] |
[[am:ስዊዘርላንድ]] |
||
[[an:Suiza]] |
[[an:Suiza]] |
||
[[ang: |
[[ang:Swissland]] |
||
[[ar:سويسرا]] |
[[ar:سويسرا]] |
||
[[arc:ܣܘܝܣܪܐ]] |
[[arc:ܣܘܝܣܪܐ]] |
||
وەک پێداچوونەوەی ١٨:١٢، ١٩ی شوباتی ٢٠١٣
پۆتانەکان: 46°50′00″N 8°20′00″E / 46.83333°N 8.33333°E
|
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| دروشم: Unus pro omnibus, omnes pro uno (traditional) (Latin: One for all, all for one) |
||||||
| سروود: Swiss Psalm | ||||||
![ھەڵکەوتەی سویسرا (green) لە Europe (dark grey) — [ڕێنوێن]](/wiki/%D9%BE%DB%95%DA%95%DA%AF%DB%95:Europe-Switzerland.svg) |
||||||
| پایتەخت | Bern[note ١] (de facto) 46°57′N 7°27′E / 46.950°N 7.450°E | |||||
| گەورەترین شار | Zurich | |||||
| زمانە فەرمییەکان | German (63.7 %), French (20.4 %), Italian (6.5 %), Romansh[١] (0.5 %) |
|||||
| ناوی هاووڵاتی | Swiss | |||||
| دەوڵەت | Federal republic, with directorial system and direct democracy | |||||
| - | Federal Council | Micheline Calmy-Rey (Pres. 11) Doris Leuthard Eveline Widmer-Schlumpf (VP 11) Ueli Maurer Didier Burkhalter Simonetta Sommaruga Johann Schneider-Ammann |
||||
| - | Federal Chancellor | Corina Casanova | ||||
| یاسادانەر | Federal Assembly | |||||
| - | ئەنجومەنی باڵا | Council of States | ||||
| - | ئەنجومەنی خواروو | National Council | ||||
| Independence | ||||||
| - | Foundation date | 1 August[note ٢] 1291 | ||||
| - | de facto | 22 September 1499 | ||||
| - | Recognised | 24 October 1648 | ||||
| - | Restored | 7 August 1815 | ||||
| - | Federal state | 12 September 1848[٢] | ||||
| ڕووبەر | ||||||
| - | سەرجەم | ٤١,٢٨٥ کیلۆمەتری چوارگۆشە (133rd) ١٥,٩٤٠ مایلی چوارگۆشە |
||||
| - | ئاو (%) | 4.2 | ||||
| ژمارەی دانیشتوان | ||||||
| - | بەراوردی 2010 | 7,866,500[٣] (95th) | ||||
| - | سەرژمێریی 2000 | 7,452,075 | ||||
| - | چڕی | 188 کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (65th) ٤٧٧٫٤کەس لە مایلی چوارگۆشە |
||||
| GDP (PPP) | بەراوردی 2011 | |||||
| - | سەرجەم | $321.898 billion[٤] | ||||
| - | سەرانە | $45,265[٤] | ||||
| GDP (nominal) | بەراوردی 2011 | |||||
| - | سەرجەم | $512.065 billion[٤] | ||||
| - | سەرانە | $75,835[٤] | ||||
| Gini (2000) | 33.7 (medium) | |||||
| HDI (2010) |  0.874[٥] (very high) (١٣th) |
|||||
| دراو | Swiss franc (CHF) |
|||||
| ناوچەی کاتی | CET (UTC+1) | |||||
| - | ھاوین (DST) | CEST (UTC+2) | ||||
| لای لێخوڕین | right (trains: left) | |||||
| پاوانی ئینتەرنێت | .ch | |||||
| کۆدی تەلەفۆن | +41 | |||||
.svg)
.svg)
سویسرا یان سویس (بە ئەڵمانی: die Schweiz، بە فەڕەنسی: la Suisse، بە ئیتاڵی: Svizzera، بە ڕۆمانی: Svizra، بە ئینگلیزی: Switzerland) وڵاتێکە لە ناوەڕاستی کیشوەری ئەوروپادا، ئەڵمانیا دەکەوێتە باکووریی و فەرەنسا لە خۆرئاوای و ئیتالیا لە باشووری و نەمسا و لینخیشتاین دەکەوێتە خۆرھەڵاتیەوە. سویس سیاسەتی دەرەکی بێ لایەن بەکاردەبات کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٥١٥. بەیەکێک لە دەوڵەمەندترین وڵاتانی جیھان دادەنرێت، ھەروەھا بە جوانترین وڵاتیش، شاری زیۆرخی سویس کە تا ساڵی ٢٠٠٨ بە گەورەترین وڵاتی دادەنرا، بە خۆشترین و باشترین وڵات بۆ نیشتەجێ بوون لە جیھاندا دانرا ئەمەش ھەشت ساڵ لەسەر یەک ھەمان پلەی وەرگرت.
جوگرافیا
خاکی سویس شاخییە بەگشتیی، بەنزیکەی ٧% ی ڕووبەرەکەی لە بەرزاییەکانی ئەلپییە، ئەم کەرتەش ٣٠% ی دانیشتوان لەخۆ دەگرێت، و نزم دەبێتەوە بە شۆڕبووەکانی وەک بانی سویسریی، ئەم شۆڕەبووەوانەش گەلێک دەریاچە لەخۆ دەگرێت، و چیاکانی ئەڵپ بەش دەبێت بۆ کۆمەڵێک زنجیزە، بەرزترین لووتکە لە ئەڵپی سویسریی (مۆنتی رۆزا) و سویس بەشێک لە چیاکانی جۆرا رادەپەڕێنێت بەجۆرێ کە بەشی باشووری رۆژھەڵاتی ئەم چیایانە دوای دەکەون، ھەروەھا گەلێک دۆڵ و لێوار لەخۆ دەگرێت، ھەندێک سووچ کەلێنی دەکات، و بانی سویس درێژ دەبێتەوە لەسەر شێوەی داڵان لەنێوان چیاکانی ئەڵپ و چیاکانی جۆرا دا، ھەروەھا بەرزایی بانەکە لەشوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر دەگۆڕدرێت، و سروشتی شاخێتی خۆی وای کردووە کە دەوڵەمەند بێت بە کۆمەڵێک دارستانی بەنرخی گەشتوگوزاریی. چیاکان دەورەدراون بە گەلێک بەفرگری وەک (لێنچ) و (جورنرفیزچ)، ئەم بەفرگرانە سەرچاوەی گشتوگوزاریی گرنگن، و بەناو سویس دا زریچەی خاوێن بڵاوە.
کەش و ھەوا
کەش و ھەوای سویس دەگەڕێتەوە بۆ چەشنی ناوەندیی ئەوروپا (کەش و ھەوای ئەڵپیی) بەگشتی ساردە بەجۆرێ کە سەھۆڵ زۆربەی زەوییەکەی دادەپۆشێت لە زستاندا و دەگۆڕدرێت بۆ بەفرگر کە سویسرییەکان بەکاریدەھێنن بۆ گەشتوگوزاریی خلیسکان لەسەر سەھۆڵ، لە چیاکانی فێھن ـەوە ھەڵدەکات بۆ دۆڵەکان، بۆیە کاردەکاتە سەر کەش و ھەوای ناوچە نزمەکان، و باران بارینیی بەخوڕ. سویس ھاوینێکی گەرمی ھەیە لە ناوچەی دۆڵەکان و دۆڵە نزمەکان، بەڵام کەش و ھەوا بەگشتیی کەش و ھەوایەکی زۆر بەچێژ و خۆشە، جا گەر بە زستانی سارد بێت یان بە ھاوینی گەرم بەجۆرێ کە سروشتی سەرنج راکێش و دیمەنە جوانەکان چاوت پڕ دەکات و ناتوانیت لە جوانیی زۆرتر ببینیت بەجۆرێ کە ھەست بە ھەڵگەڕانەوەکانی کەش ناکەیت.
دانیشتوان
زۆربەی دانیشتوانی سویس لە ناوچەی بانەکان و شارە سەرەکییەکان دەژین، وەک جنێف، زیۆرخ، بازڵ، لۆزان، چڕی دانیشتوانیش لە ناوچە بەرزەکاندا کەم دەبێتەوە. دانیشتوان دەگەڕێنەوە بۆ کۆمەڵە ئەڵمانییەکان، و زۆرینەی دانیشتوانی سویس پێک دێنن، ٧٥% ی دانیشتوانی سویس بە ئەڵمانی دەدوێن و قسەدەکەن، و لەنێو دانیشتواندا ڕەگەزی فەڕەنسیی ھەیە، بەجۆڕی کە ٢٠% ی دانیشتوان بە فەڕەنیسیی قسە دەکەن، ھەروەھا ڕەگەزە ئیتاڵییەکانیش ٤% پێک دێنن و بەھەمان رێژە دانیشتوان بە ئیتاڵیی قسە دەکەن، لە سویسدا ژمارەیەکی گەورە لە بیانییەکان ھەن کە خۆی دەدات لە یەک ملیۆن کەس، ٨٠% ـیان لە دەوڵەتەکانی یەکێتی ئەوروپاوە ھاتوون بەپێی ڕاپۆرتەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان چینی پێکھاتە بیانییەکان بەھۆی ڕەگەزپەرستییەوە دەناڵن، بەتایبەتیی لە ساڵەکانی کۆتاییدا بەھۆی بردنەوەوەی پارتی گەلی سویسریی لە ھەڵبژاردنە فیدراڵییەکاندا، کە ئەم پارتە کەوتە نێو گرتنی دەسەڵاتی یاسایی دژ بە بیانییەکان و نا ئەوروپییەکان.
سیاسەت
سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی سویسرا سیاسه‌تێكی بێلایه‌نانه‌یه‌‌و هه‌ر ئه‌و سیاسه‌ته‌ش وایكردوه كه له نه‌هامه‌تی جه‌نگه‌كانی سه‌ده‌ی رابردو هه‌ردوو جه‌نگی یه‌كه‌م‌و دووه‌می جیهانی خۆی بپارێزێت. ساڵی 1960 سویسرا بوبه ئه‌ندامی رێكخراوی بازرگانیی ئازادی ئه‌وروپایی‌‌و ساڵی 1963له ئه‌نجومه‌نی ئه‌وروپاشدا بوه‌ته ئه‌ندام. به‌ڵام له راپرسیه‌كی جه‌ماوه‌ریدا كه‌له ساڵی 1992 دا به‌ڕێوه‌چوو هاوڵاتایانی ئه‌و ولاته ره‌تیان كرده‌وه كه وڵاته‌كه‌یان ببێته ئه‌ندامی رێكخراوی یه‌كێتی ئه‌وروپا. سویسرا به‌شێوه‌یه‌كی یاسایی پایته‌ختی نییه به‌ڵام له رووی كردییه‌وه شاری (بیرن)ناوه‌ندی به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌و ولاته‌یه. گه‌وره‌ترین شاری سویسرا زیورخه‌‌و روبه‌ره‌كه‌ی 285 41 كم2 و ژماره‌ی دانیشتوانكه‌ی زیاتر له 7 ملیۆن كه‌سه‌‌و خاوه‌ن سیستمێكی فیدراڵی پارله‌مانیه .
سەرچاوەکان
دەوڵەتە سەربەخۆکان و خۆبەڕێوەبەرییەکانی ئەورووپا | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| دەوڵەتە سەربەخۆکان |
| .svg) | |||||||||
| دەوڵەتە سنووردار ناسراوەکان | |||||||||||
| خۆبەڕێوەبەرییەکان و حکوومەتەکانی دیکە |
| ||||||||||
ھەڵەی ژێدەرەکان: <ref> tags exist for a group named "note", but no corresponding <references group="note"/> tag was found
- ^ Federal Constitution, article 4, "National languages" : National languages are German, French, Italian and Romansh; Federal Constitution, article 70, "Languages", paragraph 1: The official languages of the Confederation are German, French and Italian. Romansh shall be an official language for communicating with persons of Romansh language.
- ^ A solemn declaration of the Tagsatzung declared the Federal Constitution adopted on 12 September 1848. A resolution of the Tagsatzung of 14 September 1848 specified that the powers of the institutions provided for by the 1815 Federal Treaty would expire at the time of the constitution of the Federal Council, which took place on 16 November 1848.
- ^ "Population size and population composition". Swiss Federal Statistical Office. Swiss Federal Statistical Office, Neuchâtel. 2010. Retrieved 2011-04-29.
- ^ ئ ا ب پ "Switzerland". International Monetary Fund. Retrieved 2010-04-21.
- ^ "Human Development Report 2010" (PDF). United Nations. 2010. Archived from the original (PDF) on 8 November 2010. Retrieved 4 November 2010.