تورکمان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
Calak (لێدوان | بەشدارییەکان) − پۆل:نهتهوه (خێراپۆل) |
No edit summary |
||
ھێڵی ١: | ھێڵی ١: | ||
[[پەڕگە:Turkman girl in national dress.jpg|230px|وێنۆک|چەپ|کچێکی تورکمەن لە جلی تورکمەنیدا]] |
|||
توركمان ، توركمهن نهتهوهيهكن له رهچهڵهكى هۆزهكانى [[ئۆغوز]] كه له 24 تيره پێكدههات و سهر به رهگهزى ئهلتايي توركن، زێدى دێرينيان ناوهڕاستى ئاسيايه و له بنهڕهتدا بيابانشين وكۆچهرى شوانكاره بوون. پهيدابوونى توركمان پاش سهرههڵدانى دهسهڵاتى خانهدانى سهلجووق بوو له خوراسان. ئۆغوزهكان ئهوسا زۆربهيان ههر له سهر ئاينى [[بتپهرست|شامان]]ى بوون كه ئاينێكى تايبهته به هۆزهكانى بيابانه ساردهكانى [[ئاسیای ناوەڕاست|ئاسيا]] و تيبت و [[چین|چين]]. |
|||
'''تورکمان''' یان '''تورکمەن''' نەتەوەیەکن لە رەچەڵەکی ھۆزەکانی [[ئۆغوز]] کە لە ٢٤ تیرە پێکدەھات و سەر بە ڕەگەزی ئەلتایی تورکن، زێدی دێرینیان ناوەڕاستی ئاسیایە و لە بنەڕەتدا بیابانشین و کۆچەری شوانکارە بوون. پەیدابوونی تورکمان پاش سەرھەڵدانی دەسەڵاتی [[سەلجوقییەکان|خانەدانی سەلجووقی]] بوو لە [[خوراسان]]. ئۆغوزەکان ئەوسا زۆربەیان ھەر لە سەر ئاینی [[بتپەرست|شامان]]ی بوون کە ئاینێکی تایبەتە بە ھۆزەکانی بیابانە ساردەکانی [[ئاسیای ناوەڕاست|ئاسیا]] و تیبت و [[چین|چین]]. |
|||
به بڵاوبوونهوى دهسهڵاتى سهلجووقهكان له ناو سنوورهكانى ژێر دهسهلاتى خهلافهتى عهبباسى كه بهغدا پايتهختى بوو، هۆزه ئۆغوزهكانيش له پانتاييهكى فرهوانتر بڵاوبوونهوه چونكه زۆرينهى لهشكرى سهلجووقهكان ههر له سهربازوشهڕكهرى ئۆغوز پێكدههات. به تێكهڵبوونيان به ژينگهى مووسڵمانان زۆر لهم هۆزه ئۆغوزانه له سهر دهستى سولتانهكانى توركى سهلجووقى بوون به موسڵمان. |
|||
بە بڵاوبوونەوی دەسەڵاتی سەلجووقەکان لە ناو سنوورەکانی ژێر دەسەلاتی [[خەلافەتی عەبباسی]] کە [[بەغدا]] پایتەختی بوو، ھۆزە ئۆغوزەکانیش لە پانتاییەکی فرەوانتر بڵاو بوونەوە چونکە زۆرینەی لەشکری سەلجووقەکان ھەر لە سەرباز و شەڕکەری ئۆغوز پێکدەھات. بە تێکەڵبوونیان بە ژینگەی [[موسڵمان|موسڵمانان]] زۆر لەم ھۆزە ئۆغوزانە لە سەر دەستی سوڵتانەکانی تورکی سەلجووقی بوون بە موسڵمان. |
|||
==بنچينهى ناوى توركمان== |
|||
مهزهنده دهكرێت كه ناوهكه له لێكدراوى دوو وشهى فارسى هاتبێ (تورك مانهند)كه به واتاى (هاوشێوهى تورك)دێت، چونكه زمان و بهرگارى ئۆغوزهكان ههر ههمان زمان و شێوهى توركانى سهمهرقهند و بوخارا بوو. بۆ جياكردنهوهى ئۆغوزه موسڵمانهكان به توركمان ناسران. له كتێبى الانساب كه دانهرهكهى ناوى (ئيمام ابى السعد السمعاني)يهو له باكوورى خوراسان دا ژياوه وساڵى 1166 زاينى مردووه ، له دوو توێى پهرتووكهكهيدا به ههزارهها نازناوى باوى ئهوساى خوراسان و توركستانى باس كردووه بهڵام نازناوى توركمانى تێدا نيه وهك چۆن نازناوى (كوردستانى)يشى تێدا نيه چونكه ناوى كوردستانيش له دوايين رۆژگارى سهلجووقهكان پهيدا بووه. ههر خۆى ناوبژيوان بووه له كێشهيهك له نێوان خهڵكى شارێكى ئهوساى خوراسان و تيرهيهكى ئۆغوز<ref>كتێبى (الانساب) دانانى الامام ابي سعد ابوبكر التميمي السمعاني (1166مردووه) بهشى 3 لاپهڕه 43، چاپى قاهيره، 1980</ref> . خوراسانيش ئهوسا ههرێمێكى بهربڵاوتر بوو له ئێستاو گشت شارهكانى رۆژههڵاتى ئێران و ئهفغانستان و ولاتى سهمهرقهند و بوخاراى دهگرتهوه. |
|||
له دواى پهيدابوونى مهغۆل رۆلى سهلجووقهكان نهماو ، توركمانهكان بوون به هاريكارو جێگرهوهى سولتانهكانيان له بهغداو تهورێز و كوردستان و له ئهنادۆڵ. دوو دهوڵهتى (قهرهقويونلو) مهڕى رهش و (ئاق ويونلو)مهڕى سپى پێكهێنا كه به دهستى صهفهويه شيعهكان له ناوبران. له ئاسياى بچووك رۆڵى گرينگيان ههبووه له بنياتنانى دهوڵهتى عوسمانى كه بابهگهورهيان له تۆرهمهى تيرهيهكى توركمانهكانه به ناوى عوسمانجيق. ئهتابهگانى زهنگى له حهلهب و ديمهشق لهشكرهكانيان ههر له توركمان پێك دههات كه شارهزابوون له ئهسپسوارى و تيرهاوێژى شايسته بوون و له شهرى دژ به خاچ ههڵگران بهشێكى گرينگى لهشكرى صهلاحهديينى ئهيووبى يان پێك دههێنا. و دواتر له دهوڵهتى مهماليك له ميسر ۆڵى گرينگيان ههبووه. |
|||
==توركمان ئهمڕۆ== |
|||
بێجگه له كۆمارى توركمهنستان كه له سهر بهشێكى زێدى جارانيان دامهزراوه، بهشێكى گرينگى خوراسان و ساوه توركمانن. ههروهها هۆزه گهورهكانى ئازهربێجان (شاهسوونى) و ئهسفههان (قهشقايي) و بهيات و ئهفشار ههر لهسهر داب و نهريتى جارانيانن. له عيڕاق توركمانهكان له رۆژههڵاتى بهغداو باكوورى مووسڵ دهژين له كوردستانيش له كهركووك و ههولێرو خانهفين و كفرى و مهندهلى توركمان ههن. له سووريا زۆربهى توركمانهكان له سهرووى حهلهب و شارى سرووج دا دهژين. هۆزى يوروكى توركمانى ئهنادۆڵ له ناو خاكرى توركياى ئێستا ههر به تهرزى كۆچهرى دهژين. |
|||
==توركمان و كورد== |
|||
له دوايي پهيداببونى سهلجووقيهكان له خوراسان و پهرهسهندنى دهسهڵاتيان بهسهر خهلافهتى عهبباسى له بهغداو و وهدهرنانى دهيلهمه شيعهمهزهبهكان. كورد بۆ يهك جار رووبهرووى هيزێكى خێلهكى بووهوه كه تواناى شهڕكردنى بێ وچان بوو. له يهكهم شهڕى كورد لهگهڵ ئۆغوزه توركمانهكان له دهورى شارى مهراغهى ئازهربێجان بوو. خاكى ئازهربێجان كه ساردو پڕ پاوانه ببووه جێگهى تهماحى ئهو هۆزه ئۆغوزانهى له ولاتى خۆيان له ترسى فهرمانى توركه سهلجووقوكان رايانكرد بوو. شهڕى مهراغه ساڵى 1029ز روويدا و رهوهندانى ههدبانى به توندى بهرگريان له شارهكهيان كرد و هێرشى ئۆغوزهكانيان تێكشكاند. بهلام ئۆغوزهكان ناچار پهلامارهكانيان درێژه پێ بدهن و ئهوجاره هێرشيان كرده سهر ئاواييهكانى ههكارى. له ديوى مووسڵ و ماردينيش هێرشيان كرده سهر ئاواييه كوردهكان و ويستيان پێگهيهك بدۆزنهوه بۆ لهوهڕاندنى مالاتهكانيان كه بيايانى مووسڵ و جزيره گهرم بوو بۆيان. |
|||
ركابهرى كورد و توركمان لهوساوه درێژهى ههبووه. تهنانهت له ناو لهشكرى سهلاح الدينيدشدا جۆرێك له ركابهرى و تيرهگهرى ههبووه. زاواى صلاح الدين له توركمانهكان و فهرمادارى سهر به سهلجووقيهكان بوو كه ئهتابهگى ههولێرى پێ سپێررابوو |
|||
⚫ | |||
==بنچینەی ناوی تورکمان== |
|||
مەزەندە دەکرێت کە ناوەکە لە لێکدراوی دوو وشەی فارسی ھاتبێ (تورک مانەند)کە بە واتای (ھاوشێوەی تورک)دێت، چونکە زمان و بەرگاری ئۆغوزەکان ھەر ھەمان زمان و شێوەی تورکانی [[سەمەرقەند]] و [[بوخارا]] بوو. بۆ جیاکردنەوەی ئۆغوزە موسڵمانەکان بە تورکمان ناسران. لە کتێبی ئەلئەساب (بە [[عەرەبی]]: الانساب) کە دانەرەکەی ناوی (ئیمام ابی السعد السمعانی)یە و لە باکووری خوراسان دا ژیاوە و ساڵی ١١٦٦ زایینی مردووە، لە دوو توێی پەرتووکەکەیدا بە ھەزارەھا نازناوی باوی ئەوسای خوراسان و تورکستانی باس کردووە بەڵام نازناوی تورکمانی تێدا نیە وەک چۆن نازناوی (کوردستانی)یشی تێدا نیە چونکە ناوی کوردستانیش لە دوایین رۆژگاری سەلجووقەکان پەیدا بووە. ھەر خۆی ناوبژیوان بووە لە کێشەیەک لە نێوان خەڵکی شارێکی ئەوسای خوراسان و تیرەیەکی ئۆغوز<ref>کتێبی (الانساب) دانانی الامام ابی سعد ابوبکر التمیمی السمعانی (١١٦٦مردووە) بەشی ٣ لاپەڕە ٤٣، چاپی قاھیرە، ١٩٨٠</ref> . خوراسانیش ئەوسا ھەرێمێکی بەربڵاوتر بوو لە ئێستاو گشت شارەکانی رۆژھەڵاتی [[ئێران]] و [[ئەفغانستان]] و وڵاتی سەمەرقەند و بوخارای دەگرتەوە. |
|||
لە دوای پەیدابوونی مەغۆل رۆلی سەلجووقەکان نەماو، تورکمانەکان بوون بە ھاریکارو جێگرەوەی سوڵتانەکانیان لە [[بەغدا]]، [[تەورێز]]، [[کوردستان]] و [[ئەنادۆڵ]]. دوو دەوڵەتی قەرەقوویونلوو و ئاق قوویونلوو پێکھێنا کە بە دەستی یەکەویە [[شیعە]]کان لە ناوبران. لە [[ئاسیای بچووک]] رۆڵی گرینگیان ھەبووە لە بنیاتنانی [[دەوڵەتی عوسمانی]] کە بابەگەورەیان لە تۆرەمەی تیرەیەکی تورکمانەکانە بە ناوی عوسمانجیق. ئەتابەگانی زەنگی لە [[حەلەب]] و [[دیمەشق]] لەشکرەکانیان ھەر لە تورکمان پێک دەھات کە شارەزابوون لە ئەسپسواری و تیرھاوێژی شایستە بوون و لە شەری دژ بە خاچ ھەڵگران بەشێکی گرینگی لەشکری [[سەلاحەدینی ئەییووبی]] یان پێک دەھێنا. و دواتر لە [[مەمالیکەکان|دەوڵەتی مەمالیک]] لە [[میسر]] ڕۆڵی گرینگیان ھەبووە. |
|||
==تورکمان ئەمڕۆ== |
|||
بێجگە لە کۆماری [[تورکمانستان]] کە لە سەر بەشێکی زێدی جارانیان دامەزراوە، بەشێکی گرینگی خوراسان و ساوە تورکمانن. ھەروەھا ھۆزە گەورەکانی [[ئازەربایجان]] (شاھسەوەنی) و [[ئەسفەھان]] (قەشقایی) و بەیات و ئەفشار ھەر لەسەر داب و نەریتی جارانیانن. لە عێراق تورکمانەکان لە رۆژھەڵاتی بەغدا و باکووری [[مووسڵ]] دەژین. لە کوردستانیش لە [[کەرکووک]]، [[ھەولێر]]، [[خانەقین]]، [[کفری]] و [[مەندەلی]] تورکمانن. لە [[سووریا]] زۆربەی تورکمانەکان لە باکووری حەلەب و شاری سرووج دا دەژین. ھۆزی یوروکی تورکمانی ئەنادۆڵ لە ناو خاکی [[تورکیا]]ی ئێستا ھەر بە تەرزی کۆچەری دەژین. |
|||
==تورکمان و کورد== |
|||
لە دوایی پەیداببونی سەلجووقیەکان لە خوراسان و پەرەسەندنی دەسەڵاتیان بەسەر خەلافەتی عەبباسی لە بەغدا و وەدەرنانی دەیلەمە شیعەمەزەبەکان. [[کورد]] بۆ یەک جار ڕووبەڕووی ھیزێکی خێلەکی بووەوە کە توانای شەڕکردنی بێ وچان بوو. لە یەکەم شەڕی کورد لەگەڵ ئۆغوزە تورکمانەکان لە دەوری شاری مەراغەی ئازەربێجان بوو. خاکی ئازەربێجان کە سارد و پڕ پاوانە ببووە جێگەی تەماحی ئەو ھۆزە ئۆغوزانەی لە ولاتی خۆیان لە ترسی فەرمانی تورکە سەلجووقوکان ڕایانکرد بوو. شەڕی مەراغە ساڵی ١٠٢٩ زایینی ڕوویدا و ڕەوەندانی ھەدبانی بە توندی بەرگریان لە شارەکەیان کرد و ھێرشی ئۆغوزەکانیان تێکشکاند. بەلام ئۆغوزەکان ناچار پەلامارەکانیان درێژە پێ بدەن و ئەوجارە ھێرشیان کردە سەر ئاواییەکانی ھەکاری. لە دیوی مووسڵ و ماردینیش ھێرشیان کردە سەر ئاواییە کوردەکان و ویستیان پێگەیەک بدۆزنەوە بۆ لەوەڕاندنی مالاتەکانیان کە بیایانی مووسڵ و جزیرە گەرم بوو بۆیان. |
|||
رکابەری کورد و تورکمان لەوساوە درێژەی ھەبووە. تەنانەت لە ناو لەشکری [[سەلاحەدینی ئەییووبی|سەلاحەدینی ئەییووبیشدا]] جۆرێک لە رکابەری و تیرەگەری ھەبووە. زاوای سەلاحەدین لە تورکمانەکان و فەرمانداری سەر بە سەلجووقیەکان بوو، کە ئەتابەگی ھەولێری پێ سپێررابوو. |
|||
⚫ | |||
{{reflist}} |
{{reflist}} |
||
[[پۆل:نەتەوەکانی ڕووسیا]] |
[[پۆل:نەتەوەکانی ڕووسیا]] |
||
وەک پێداچوونەوەی ١٠:٣٣، ١١ی شوباتی ٢٠١٣
تورکمان یان تورکمەن نەتەوەیەکن لە رەچەڵەکی ھۆزەکانی ئۆغوز کە لە ٢٤ تیرە پێکدەھات و سەر بە ڕەگەزی ئەلتایی تورکن، زێدی دێرینیان ناوەڕاستی ئاسیایە و لە بنەڕەتدا بیابانشین و کۆچەری شوانکارە بوون. پەیدابوونی تورکمان پاش سەرھەڵدانی دەسەڵاتی خانەدانی سەلجووقی بوو لە خوراسان. ئۆغوزەکان ئەوسا زۆربەیان ھەر لە سەر ئاینی شامانی بوون کە ئاینێکی تایبەتە بە ھۆزەکانی بیابانە ساردەکانی ئاسیا و تیبت و چین. بە بڵاوبوونەوی دەسەڵاتی سەلجووقەکان لە ناو سنوورەکانی ژێر دەسەلاتی خەلافەتی عەبباسی کە بەغدا پایتەختی بوو، ھۆزە ئۆغوزەکانیش لە پانتاییەکی فرەوانتر بڵاو بوونەوە چونکە زۆرینەی لەشکری سەلجووقەکان ھەر لە سەرباز و شەڕکەری ئۆغوز پێکدەھات. بە تێکەڵبوونیان بە ژینگەی موسڵمانان زۆر لەم ھۆزە ئۆغوزانە لە سەر دەستی سوڵتانەکانی تورکی سەلجووقی بوون بە موسڵمان.
بنچینەی ناوی تورکمان
مەزەندە دەکرێت کە ناوەکە لە لێکدراوی دوو وشەی فارسی ھاتبێ (تورک مانەند)کە بە واتای (ھاوشێوەی تورک)دێت، چونکە زمان و بەرگاری ئۆغوزەکان ھەر ھەمان زمان و شێوەی تورکانی سەمەرقەند و بوخارا بوو. بۆ جیاکردنەوەی ئۆغوزە موسڵمانەکان بە تورکمان ناسران. لە کتێبی ئەلئەساب (بە عەرەبی: الانساب) کە دانەرەکەی ناوی (ئیمام ابی السعد السمعانی)یە و لە باکووری خوراسان دا ژیاوە و ساڵی ١١٦٦ زایینی مردووە، لە دوو توێی پەرتووکەکەیدا بە ھەزارەھا نازناوی باوی ئەوسای خوراسان و تورکستانی باس کردووە بەڵام نازناوی تورکمانی تێدا نیە وەک چۆن نازناوی (کوردستانی)یشی تێدا نیە چونکە ناوی کوردستانیش لە دوایین رۆژگاری سەلجووقەکان پەیدا بووە. ھەر خۆی ناوبژیوان بووە لە کێشەیەک لە نێوان خەڵکی شارێکی ئەوسای خوراسان و تیرەیەکی ئۆغوز[١] . خوراسانیش ئەوسا ھەرێمێکی بەربڵاوتر بوو لە ئێستاو گشت شارەکانی رۆژھەڵاتی ئێران و ئەفغانستان و وڵاتی سەمەرقەند و بوخارای دەگرتەوە. لە دوای پەیدابوونی مەغۆل رۆلی سەلجووقەکان نەماو، تورکمانەکان بوون بە ھاریکارو جێگرەوەی سوڵتانەکانیان لە بەغدا، تەورێز، کوردستان و ئەنادۆڵ. دوو دەوڵەتی قەرەقوویونلوو و ئاق قوویونلوو پێکھێنا کە بە دەستی یەکەویە شیعەکان لە ناوبران. لە ئاسیای بچووک رۆڵی گرینگیان ھەبووە لە بنیاتنانی دەوڵەتی عوسمانی کە بابەگەورەیان لە تۆرەمەی تیرەیەکی تورکمانەکانە بە ناوی عوسمانجیق. ئەتابەگانی زەنگی لە حەلەب و دیمەشق لەشکرەکانیان ھەر لە تورکمان پێک دەھات کە شارەزابوون لە ئەسپسواری و تیرھاوێژی شایستە بوون و لە شەری دژ بە خاچ ھەڵگران بەشێکی گرینگی لەشکری سەلاحەدینی ئەییووبی یان پێک دەھێنا. و دواتر لە دەوڵەتی مەمالیک لە میسر ڕۆڵی گرینگیان ھەبووە.
تورکمان ئەمڕۆ
بێجگە لە کۆماری تورکمانستان کە لە سەر بەشێکی زێدی جارانیان دامەزراوە، بەشێکی گرینگی خوراسان و ساوە تورکمانن. ھەروەھا ھۆزە گەورەکانی ئازەربایجان (شاھسەوەنی) و ئەسفەھان (قەشقایی) و بەیات و ئەفشار ھەر لەسەر داب و نەریتی جارانیانن. لە عێراق تورکمانەکان لە رۆژھەڵاتی بەغدا و باکووری مووسڵ دەژین. لە کوردستانیش لە کەرکووک، ھەولێر، خانەقین، کفری و مەندەلی تورکمانن. لە سووریا زۆربەی تورکمانەکان لە باکووری حەلەب و شاری سرووج دا دەژین. ھۆزی یوروکی تورکمانی ئەنادۆڵ لە ناو خاکی تورکیای ئێستا ھەر بە تەرزی کۆچەری دەژین.
تورکمان و کورد
لە دوایی پەیداببونی سەلجووقیەکان لە خوراسان و پەرەسەندنی دەسەڵاتیان بەسەر خەلافەتی عەبباسی لە بەغدا و وەدەرنانی دەیلەمە شیعەمەزەبەکان. کورد بۆ یەک جار ڕووبەڕووی ھیزێکی خێلەکی بووەوە کە توانای شەڕکردنی بێ وچان بوو. لە یەکەم شەڕی کورد لەگەڵ ئۆغوزە تورکمانەکان لە دەوری شاری مەراغەی ئازەربێجان بوو. خاکی ئازەربێجان کە سارد و پڕ پاوانە ببووە جێگەی تەماحی ئەو ھۆزە ئۆغوزانەی لە ولاتی خۆیان لە ترسی فەرمانی تورکە سەلجووقوکان ڕایانکرد بوو. شەڕی مەراغە ساڵی ١٠٢٩ زایینی ڕوویدا و ڕەوەندانی ھەدبانی بە توندی بەرگریان لە شارەکەیان کرد و ھێرشی ئۆغوزەکانیان تێکشکاند. بەلام ئۆغوزەکان ناچار پەلامارەکانیان درێژە پێ بدەن و ئەوجارە ھێرشیان کردە سەر ئاواییەکانی ھەکاری. لە دیوی مووسڵ و ماردینیش ھێرشیان کردە سەر ئاواییە کوردەکان و ویستیان پێگەیەک بدۆزنەوە بۆ لەوەڕاندنی مالاتەکانیان کە بیایانی مووسڵ و جزیرە گەرم بوو بۆیان. رکابەری کورد و تورکمان لەوساوە درێژەی ھەبووە. تەنانەت لە ناو لەشکری سەلاحەدینی ئەییووبیشدا جۆرێک لە رکابەری و تیرەگەری ھەبووە. زاوای سەلاحەدین لە تورکمانەکان و فەرمانداری سەر بە سەلجووقیەکان بوو، کە ئەتابەگی ھەولێری پێ سپێررابوو.
سهرچاوه
- ^ کتێبی (الانساب) دانانی الامام ابی سعد ابوبکر التمیمی السمعانی (١١٦٦مردووە) بەشی ٣ لاپەڕە ٤٣، چاپی قاھیرە، ١٩٨٠