بەیقوونیە

بەیقوونیە
سەرناو	المنظومة البيقونية
دانەر	Ṭāhā ibn Muḥammad al-Bayqūnī
ڕێکەوتی بڵاوکردنەوە	١ی کانوونی دووەمی ١٧٠٠
زمان	زمانی عەرەبی
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

ھۆنراوەی بەیقوونی مەتنێکە لەسەر زانستی فەرموودەناسی لەلایەن عومەر کوڕی محەممەد کوڕی فەتوح بەیقوونی دیمەشقی شافیعی نووسراوە کە لە دەوروبەری ساڵی ١٠٨٠ی کۆچی کۆچی دوایی کردووە. شیعرێکە لە بەحری ڕەجز، و لە ٣٤ بەیت پێکھاتووە.

دەقی شیعر

متن المنظمومة البیقونیة
بِسمِ اللھِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ

أبدأُ بالحمدِ مُصَلِّیاً علی		مُحمَّدٍ خَیِر نبیْ أُرسِلا
وذِی مِنَ أقسَامِ الحدیث عدَّة		وکُلُّ واحدٍ أتی وحدَّھ
أوَّلُھا ‏ ‏الصحیحُ‏)‏ وھوَ ما اتَّصَلْ		إسنادُھُ ولْم یُشَذّ أو یُعلّ
یَرْویھِ عَدْلٌ ضَابِطٌ عَنْ مِثْلِھِ		مُعْتَمَدٌ فی ضَبْطِھِ ونَقْلِھِ
وَ‏ ‏الَحسَنُ‏)‏ الَمعْرُوفُ طُرْقاً وغَدَتْ		رِجَالُھُ لا کالصّحیحِ اشْتَھَرَتْ
وکُلُّ ما عَنْ رُتبةِ الُحسْنِ قَصْر		فَھْوَ ‏ ‏الضعیفُ‏)‏ وھوَ أقْسَاماً کُثُرْ
وما أُضیفَ للنبی الَمرْفوعُ		ما لتَابِعٍ ھُوَ ‏ ‏المقْطوعُ‏
وَ‏ ‏الُمسْنَدُ‏)‏ الُمتَّصِلُ الإسنادِ مِنْ		رَاویھِ حتَّی الُمصْطفی ولْم یَبِنْ
ومَا بِسَمْعِ کُلِّ رَاوٍ یَتَّصِلْ		إسْنَادُھُ للمُصْطَفی فَ‏ ‏الُمتَّصِلْ‏)‏
مُسَلْسَلٌ‏)‏ قُلْ مَا عَلَی وَصْفٍ أتَی		مِثْلُ أمَا واللە أنْبأنِی الفَتی
کذَاکَ قَدْ حَدَّثَنِیھِ قائِماً		أوْ بَعْدَ أنْ حَدَّثَنِی تَبَسَّمَا
عَزیزٌ‏)‏ مَروِیُّ اثنَیِن أوْ ثَلاثھْ		مَشْھورٌ‏)‏ مَرْوِیُّ فَوْقَ ما ثَلاثَھْ
‏مَعَنْعَنٌ‏)‏ کَعَن سَعیدٍ عَنْ کَرَمْ		وَمُبھَمٌ‏)‏ مَا فیھِ رَاوٍ لْم یُسَمْ
وکُلُّ مَا قَلَّت رِجَالُھُ عَلا‏		وضِدُّھُ ذَاکَ الذِی قَدْ ‏ ‏نَزَلا‏
ومَا أضَفْتَھُ إلی الأصْحَابِ مِنْ		قَوْلٍ وفعْلٍ فھْوَ ‏ ‏مَوْقُوفٌ‏)‏ زُکِنْ
وَمُرْسلٌ‏)‏ مِنھُ الصَّحَابُّی سَقَطْ		وقُلْ ‏ ‏غَریبٌ‏)‏ ما رَوَی رَاوٍ فَقَطْ
وکلُّ مَا لْم یَتَّصِلْ بِحَالِ		إسْنَادُھُ ‏ ‏مُنْقَطِعُ‏)‏ الأوْصَالِ
والُمعْضَلُ‏)‏ السَّاقِطُ مِنْھُ اثْنَانِ		ومَا أتی ‏ ‏مُدَلَّساً‏)‏ نَوعَانِ
الأوَّل الإسْقاطُ للشَّیخِ وأنْ		یَنْقُلَ مَّمنْ فَوْقَھُ بعَنْ وأنْ
والثَّانِ لا یُسْقِطُھُ لکنْ یَصِفْ		أوْصَافَھُ بما بھِ لا یَنْعَرِفْ
ومَا یَخالِفُ ثِقةٌ فیھِ الَملا		فَالشَّاذُّ‏)‏ و‏ ‏الَمقْلوبُ‏)‏ قِسْمَانِ تَلا
إبْدَالُ راوٍ ما بِرَاوٍ قِسْمُ		وقَلْبُ إسْنَادٍ لمتنٍ قِسْمُ
وَ‏ ‏الفَرَدُ‏)‏ ما قَیَّدْتَھُ بثِقَةِ		أوْ جْمعٍ أوْ قَصِر علی روایةِ
ومَا بعِلَّةٍ غُمُوضٍ أوْ خَفَا		مُعَلَّلٌ‏)‏ عِنْدَھُمُ قَدْ عُرِفَا
وذُو اخْتِلافِ سنَدٍ أو مَتْنِ		مُضْطربٌ‏)‏ عِنْدَ أھْلِ الفَنِّ
وَ‏ ‏الُمدْرَجاتُ‏)‏ فی الحدیثِ ما أتَتْ		مِنْ بَعْضِ ألفاظِ الرُّوَاةِ اتَّصَلَتْ
ومَا رَوی کلُّ قَرِینٍ عنْ أخھْ		‏مُدَبَّجٌ‏)‏ فَاعْرِفْھُ حَقًّا وانْتَخِھْ
مُتَّفِقٌ لَفْظاً وخطاً ‏ ‏مُتَّفقْ‏)		وضِدُّھُ فیما ذَکَرْنَا الُمفْتِرقْ‏)‏
مُؤْتَلِفٌ‏)‏ مُتَّفِقُ الخطِّ فَقَطْ		وضِدُّھُ ‏ ‏مُختَلِفٌ‏)‏ فَاخْشَ الغَلَطْ
‏والُمنْکَرُ‏)‏ الفَردُ بھِ رَاوٍ غَدَا		تَعْدِیلُھُ لا یْحمِلُ التَّفَرُّدَا
‏مَتُروکُھُ‏)‏ مَا وَاحِدٌ بھِ انفَردْ		وأجَمعُوا لضَعْفِە فَھُوَ کَرَدّ
والکذِبُ الُمخْتَلَقُ المصنُوعُ		علَی النَّبیِّ فذَلِکَ ‏ ‏الموْضُوعُ‏)‏
وقَدْ أتَتْ کالَجوْھَرِ المکْنُونِ		سَمَّیْتُھَا‏:‏ مَنْظُومَةَ البَیْقُونی
فَوْقَ الثَّلاثیَن بأرْبَعٍ أتَتْ		أقْسامُھَا ثمَّ بخیٍر خُتِمَتْ

ھۆنراوەکە بە کوردی

دیاری دەربەندیخانی لەزانستی فەرموودە

خوایە بەناوی پڕ میھر و سۆزت		وادەست پێدەکات بەندەی دڵسۆزت
سوپاس لە بۆ تۆ، دروودیش لەسەر		گەورەی نێراوان و سەروەر
چەندین جۆر حەدیس وا لەم ھۆنراوە		پێناسەش بۆ گشت جۆرێ ھێنراوە
یەکەم (صحیح)ە، زنجیرەی مەوصول		کە نابێ (شاذ) بێ، وە نابێ (معلول)
ڕاویەکانیش ھەموو بە پارێز		(عادل و ضابط) بیرتیژ و بەڕێز
بیرتیژی ڕاوی حەدیسی (حسن)		کەمتر لە ڕاوی (صحیح)ی پەسەن
کەمتر لەپلەی (حسن)ی شەریف		گەلێک جۆری ھەن، ناسراو بە (ضعیف)
پاڵدراو بۆ لای حەزرەت (مرفوع)ە		بۆ لای تابیعیش، بڵێ (مقطوع)ە
گەر بچڕانیش نەبوو لەسەنەد		ھەتاکو حەزرەت، پێی بڵێ (مسند)
(متصل) واتە: ھەتا پێغەمبەر		ڕاوی لە ڕاوی بیستیبێت خەبەر
(مسلسل) بڵێ: لەسیفەتێکا		ڕاوی ھاوبەشن، یا وتەیێکا
وەک: پێدەکەنی، یان ڕاوەستا بوو		یاخود شتێکی لەناو دەستا بوو
ڕاوی حەدیسی (عزیز) دوو یان سێ		بۆ (مشھور) دەبێ زیاتر بێ لە سێ
لە ڕیوایەتا گەر وترا: (عن، عن)		تۆ بەو حەدیسە بڵێ: (معنعن)
(مبھم)یش لە بۆ حەدیسێک ناوە		یەک ڕاوییان ناو نەبراوە
وتە و کرداری بە ھاوەڵ مەعروف		فەرمودەناسان پێی دەڵێن (موقوف)
(مرسل) ھاوەڵی تیا لابراوە		یەک ڕاوی ھەبوو، (غریب)ی ناوە
(منقطع) ئەگەر زنجیرەی ڕاوی		بچڕانی تیابوو، وەھایە ناوی
(معضل)یش بڵێ حەدیسێ وایە		بە تەرتیب دوو کەس لێی لابرایە
(مدلس) دەڵێن: ئەویش دوو جۆرە		وا دەیانھێنم ھەردووک بە نۆرە
یەکەم ئەوەیە کە شێخ لاببرێ		حەدیس لە ژوور ئەو ڕیوایەت بکرێ
بە (عن) یاخود (أن)، دووەمیش باسی		شێخ وەھا دەکا، ڕەنگە نەیناسی
پێی بڵێ (شاذ)ە گەر کەسێ (موثوق)		بێنێ، موخالیف بۆ خەڵکێ (مرموق)
(مقلوب)یش کەوا ھاتووە ناوی		واتە: گۆڕینی ڕاوی بە ڕاوی
یاخود بێ ڕشتەی حەدیسێ بێنێ		بە حەدیسێکی تری بلکێنێ
ھەر حەدیسێکیش کە تەنھا کەسێ		متمانەدار بێ، یاخود ھەر کەسێ
یان خەڵکی شارێ بێن و بیھێنن		زانایان بە (فرد) ناوی دەھێنن
ئەگەر نەخۆش بوو، بەڵام شاراوە		بڵێ: (معلل)، وەکو زاراوە
جیاوازی لە دەق یان لە زنجیرە		دەڵێن (مضطرب)، چوون ناجێگیرە
(مدرج) گەر وتەی ڕاوی بھێنرێ		لەگەڵ حەدیسێک تێھەڵکێش بکرێ
ڕیوایەی حەدیس لەنێوان دوو کەس		کەوا ھاوڕێ بن، (مدبج)ە، و بەس
لە ڕاوی تەنیا گەر وەرنەگیرا		بڵێ (منکر)ە و بابێ لە بیرا
حەدیسی (متروک) بڵێ بە ئاسان		ناسراوە لەلای فەرموودەناسان
ھێنراوە لە لای تەنھا یەک ڕاوی		یەکدەنگن لەسەر (ضعیف)ی ناوی
درۆی ھەڵبەستراو بەدەم پێغەمبەر		پێی دەڵێن (موضوع) با ھەتبێ خەبەر
لە (٣٦) بەیتا تەواو بوو (دیاری		دەربەندیخانی) موحتاج بە باری

شەرحەکانی

ژمارەیەکەی زۆر شەرعی ھەیە، ئەوانەی شەرحیان کردووە بریتین لە:

• سەعد حەمید، و ڕوونکردنەوەکەی بە یەکێک لە کورتترین ڕوونکردنەوەکان دادەنرێت و دەربڕینەکانی سادەتر دەکات؛
• محەممەد بن عەبدولباقی زەرقانی مالیکی، کە لە ساڵی ١١٢٢ کۆچی دوایی کردووە؛
• مەحموود بن محەممەد بن عەبدولدایم ناسراو بە نەشابە لە ساڵی ١٣٠٨ کۆچی دوایی کردووە؛
• عوسمان بن مەکی توزی زوبەیدی، کە دوای ساڵی ١٣٣٠ کۆچی دوایی کرد؛
• محەممەد بن خەلیفە نەبھانی مالیکی، کە لە ساڵی ١٣٦٩ کۆچی دوایی کردووە؛
• حەسەن بن محەممەد مەشات، کە لە ساڵی ١٣٩٩ کۆچی دوایی کردووە؛
• ئیبن عوسەیمین کە لە ساڵی ١٤٢١ کۆچی دوایی کردووە؛
• محەممەد سیراج بن محەممەد سەعید جەبارتی ئانی.
• لەحسەن سلێمانی.
• سەرباز محەممەد حەسەن بە کوردی، بەناوی شەرحی ھۆنراوەی بەیقوونی لە زانستی فەرموودەدا

سەرچاوەکان