بەکارھێنەر:Hunar Muhamad/خۆڵەپەتانێ

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە

سەنگەسەر ناحیەی ناودەشت یەكێكە لە ناحیە هەرەكۆنەكانی قەزای پشدەر سەربە پارێزگای سلێمانی، لە رووی هەڵكەوتەی جوگرافیەوە كەوتۆتە بەشی باكووری خۆرئاوای پارێزگای سلێمانی وە زنجیرە چیای قەندیل لەبەشی باكووری خۆرهەڵاتی وەكو سنورێكی سروشتی نێوان (عێراق و ئێران) لێك جیادەكاتەوە، لەبەشی باشوری زێ ی بچوك دەوری داوەو لەبەشی خۆرئاواشیەوە زنجیرە چیای كێوەڕەشە كە سنوری پشدەر لە قەزای رانیە جیادەكاتەوە، ئەم ناحیەیە لە كۆندا لە (96) گوندی دەوروبەری پێك هاتووە تا ساڵی / 2000 كە ناحیەی ژاراوە دروست بوو (33) گوندیشی خرایە سەر ناحیەی ژاراوە وە لێ ی جیابۆوە، مێژووی ناحیە بوونی ناودەشت دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی / 1926 كە فەرمانی بوون بە ناحیەی بۆ دەرچووە و لە ساڵی / 1928 دا وەك ناحیەی ناودەشت بۆ یەكەم جار بەڕێوەبەری ناحیە بە فەرمی دەست بەكاربووە كە بەڕێوەبەری ناحیەكە یەكێك بووە لە بەگزادەكان، ئەم ناحیەیە تا ساڵی / 1970 سەربە قەزای رانیە و ئەویش سەربە لیوای هەولێر بووە ناحیەی ناودەشت كە مەركەزی ناحیەك سەنگەسەر و گوندو دێهاتەكانی بناری قەندیل و بناری گەڵاڵە و دەوروبەری دەگرێتەوە، ناوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو گوندانەی لەو دەشتاییەی بناری چیای قەندیل هەڵكەوتوون پێیان وتوە ناودەشت دەربارەی ناوی سەنگەسەریش لەوەوە هاتووە كە لە سەروو بەرزایی سەنگەسەری كۆن كە ئێستاكە شوێنەوارو پاشماوەی ماوە كۆمەڵێك بەردی خڕ و گەورە و بە سەنگی لێ بووە، وەك سەر وابووە و پێیان وتوە سەنگی سەر، دواتر لە ئەنجامی بەكارهێنانی ئەم ناوە گۆڕاوە بۆ سەنگەسەر. وە لە دوای ساڵی / 1958 لە ئەنجامی دروست كردنی بەربەستی ئاوی دوكان كە بووەتە هۆی ژێر ئاو كەوتنی كۆمەڵێك گوندی سنوورەكە و هەرەوەها گواستنەوەی ئەو گوند و تیرە و عەشیرەتانە بۆ دەشتایی (دوانزە بانوو) كە سەنگەسەری ئێستایە لەلایەن حكومەتی عەبدولكەریم قاسمی ئەوكاتەی عێراق و جێ بەجێ كردنی پڕۆژەی ئاودێری سەنگەسەر بۆ بەراو كردنی دەشتایی دوانزە بانوو، گواستنەوەی سەنگەسەری كۆن و تیرەو عەشیرەتەكانی (مەنگوور، ئاكۆ، مەرگەیی، میرزاڕۆستمی، شیلانەیی، كۆمەڵەیی، سندۆڵەیی، هتد) بۆ سەنگەسەری تازە ئەوەش بووە هۆی فراوان بوونی پەیوەندی یە كۆمەڵایەتیەكان و تێكەڵاوبوونی پێكهاتە جیاجیاكانی كۆمەڵ و دامەزراندنی بنچینەیەكی تازەی پێكەوە ژیانی كۆمەڵایەتی لە سنورەكەدا. سەنگەسەر لە ساڵی / 1957 دا لەلایەن بەڵێندەرێكی بەریتانی بەناوی (میستەر دۆم) 212 خانوو بۆ سەنگەسەر دەرچوو تەواوی نەكردن و بە نیوەچڵی بەجێ ی هێشتن، دواتر لەلایەن (3) بەڵێندەری كوردەوە بەناوەكانی (محەمەد سەعید، حاجی عەبدوڵڵا ناسراو بە عەبەی دەلاك، شەفیق أحمد) دواتر (30) خانووی تر بۆ كۆمەڵەییەكان دروست كرا و خەڵكی سەنگەسەریش لە رێگای (5) حەوزی كۆنكریتی بۆ ئاو خەزن كردن كە سەرچاوەكەی لە شەهیدانەوە هاتبوو خەڵكەكە ئاوەكەی بەكاردێناو وە دروست كردنی كۆنكریت بە درێژایی (12) كم و جۆگا لەلایەن ئەندازیارێكی كوردەوە سەرپەرشتی دەكرا بە ناوی (ساڵح بەگ)

ڕووبەروو دانیشتوان ناحیەی سەنگەسەر پێش ئەوەی ناحیەی ژاراوەی لە ساڵی / 2000 لێ جیابێتەوە رووبەرەكەی (786) كم2 بەڵام ئێستا بۆتە (608) كم2 ژمارەی دانیشتوانی ساڵی / 1989 (700) ماڵ بووە ئێستا زیاتر لە (4380) ماڵە و بە گوێرەی سەرژمێری ساڵی 1957 (9031) كەس بووە بەڵام ئەو ژمارەیە هەڵكشاوە بۆ (21654) كەس لە ساڵی / 2005 دا لەحاڵی حازر دانیشتوانەكەی (27000) كەسە، (پانۆڕامای سیاسی ناحیەی سەنگەسەر) بەهۆی پێگەی جوگرافی و سیاسی شارەكە لە مێژوودا كە هەردەم لانەی شۆڕش و بەرخودان بووە لە هەردوو شۆڕشی كۆن و نوێ دا ئەو كارەسات و نەهامەتی یانەی لای خوارەوەی بەسەر هاتووە : • بۆیەكەم جار لەساڵی / 1965 بەهۆی رژێمی ئەو كاتەی عێراقەوە بەشێكی شارەكە سوتاو وێران بووە و خەڵكەكەشی ئاوارە بووە. • لە 25 / 9 / 1968 لە شەڕێكی بێ وێنەدا گەورەترین داستانی شۆڕشی لێ تۆمار كراوە و زیاتر لە (11) سەیارەی رژێم سوتێنراوە. • حكومەتی ئەوسای عێراق لە تۆڵەی ئەو داستانەی ساڵی / 1968 لە 14 / 5 / 1969 سەنگەسەر بە تەواوی لە سەر دەستی ملازم داود كە قیادەی سوپای عێراقی كردووە سووتاوە و وێران كراوە. • لە ساڵی / 1974 بە خەستی تۆپباران كراوە خەڵكەكەی بۆ چەند جار ئاوارە بووە و بەردەوام لەو ماوەیەدا لەژێر مەترسی بۆمبارانی فڕۆكەو تۆپباران دا بووە، ژیانی لە ناو ئەشكەوتەكانی دەوروبەری دا بەسەر بردووە. • لە ساڵی / 1983 هاودەنگ و هاوهەڵوێست لەگەڵ باقی راپەڕینی شاروشارۆچكەكانی دیكەی كوردستان ئەویش راپەڕیوە و خەڵكانێكی بریندار و شەهید و راپێچی زیندانەكانی كراوە. • لە ساڵی / 1988 دا كاتێك ئۆردوگای (بەستەستێن) راگوێزران بۆ ئۆردوگای زۆرەملێ ی حاجیاوا، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی خەڵكی ناو سەنگەسەر جارێكی تر ئاوارەی ئێران بێت. • لە 9 / 6 / 1989 بە یەكجاری راگوێزراوە و شارەكەی لەگەڵ زەوی تەخت كراوە و ئەو خەڵكەی كە مابۆوە راپێچی ئۆردوگا زۆرەملێ كانی (حاجیاوا، بازیان، خەبات، كەورگۆسك، دارەتوو، تۆبزاوا، جدیدە، هتد) كراوە. • لە 4 / 3 / 1991 لەیەكەم چەخماخەی راپەڕین لە خەبات لەگەڵ خەڵكی قەڵادزێ بەیەكەوە وەك پشدەر راپەڕین و دواتر لە 5 / 3 / 1991 لە تەقینەوەی راپەڕین دا لە رانیە شەهید (محەمەد أحمد ئاڵــی) وەك یەكێك لە شەهیدەكانی راپەڕین كە خەڵكی سەنگەسەرە لە دەست بەسەردا گرتنی مونەزەمەی رانیەدا لەبەردەم مونەزەمە دا شەهید بوو. • دوای پەیماننامەی ساڵی / 1975 ی شوم كە سیاسەتی سوتماك كردن هاتە ئاراوە حكومەتی عێراق تەواوی گوندەكانی سەر سنوری ناحیەی سەنگەسەری راگواست بۆ چەند ئۆردوگایەكی زۆرە ملێ لە دەوروبەری ناحیەی سەنگەسەر بە ناوی (كۆمتان، بەستەستێن، توەسوران، بایەوان) كە لەساڵی / 1977 بە دواوە پەیڕەو كرا، بەڵام لە دوایدا جارێكی تر ئەوانەی ناوبراون و خودی ناحیەكەش لە ساڵی / 1988 و 1989 بە یەكجاری راگوێزران وێران كردن و چۆڵ كردنی یەكجاری ئەو ناوچەی گەورەترین كارەسات و نەهامەتی بە سەر خەڵكەكەیدا هێناو پێكهاتەی كۆمەڵایەتی ئەو ناحیەیەی گۆڕی. (سەنگەسەر لەپیگەی شۆرشدا) سنوری ناحیەی سەنگەسەر سەرەرای سێ جار رووخاوەو سوتاوەو 68 كادیرو فەرماندەی سیاسی و عەسكەری و پیشمەرگەی لەشاخ شەهیدبوەو بەسەدان پیشمەرگەشی هەبوە لەشاخ و دوای راپەرینیش 70 شەهیدی هەیە هەمیشە لانەی شۆرش بوە و سەرۆكی هەریمیش بە وتەی خۆی لە سەنگەسەر چەكی كردۆتە شان و شۆرشی نویش هەر لەو دەڤەرەو قەندیل سەری هەلدا بەلام بەداخەوە ئەم شارە لەكەلاوە دەچێ و زۆر كەمی بۆ كراوەو ئومید دەكەم ئاوریك لەئاوەدان كردنەوەی بدریتەوە و بواری كشتوكالی ببوژێنەوەو دەرویەكی لێ بكرێتەوە. (سەنگەسەر و لایەنی ئابووری و كشتوكا ل) بڕبڕەی پشتی داهات و بژێوی خەڵكی ناوچەكە كشتوكاڵ و ئاژەڵداری یە كشتوكاڵەكەش بە هۆی ئەو پڕۆژە ئاودێری یەی كە دووەم پڕۆژەیە لە عێراقدا و وە یەكەم پڕۆژەشە لە پارێزگای سلێمانی كە (000 10) دەهەزاردۆنم زەوی بەراو دەكات لە سەردەمی رژێمدا گەورەترین سەرچاوەی داهاتی كشتوكاڵی بووە وە باشترین ناوچەی بەرهەم هێنانی تووتن هەژمار كراوە لە سەرتاسەری عێڕاقدا، بەڵام بە داخەوە ئێستا بەهۆی كەم تەرخەمی و نەبونی پلانی گونجاو لەو بوارەدا بۆتە هۆی ئەوەی كە زەوی یەكان ئاوڕیان لێ نەدرێتەوە وەكوو پێویست سوودی لێ نەبینرێت بۆ كشتوكاڵ. (لایەنی كۆمەڵایەتی ناحیەكە) بەهۆی پشتگوێ خستن و ئاور لێ نەدانەوەی وەكوو پێویست لە ئاوەدانكردنەوە و خزمەتگوزاری لە ناحیەكە و دەوروبەری دەبینین، زۆر لە بنەماڵە دیارەكانی ناحیەكە نەگەڕاونەتەوە ناحیەكە بەڵكو لە شارەكانی دیكە نیشتەجێ بوون وەهەروەها بێزاری و نائومێدی بۆتە هۆی كۆچی گەنجانی ئەم شارۆچكەیە بەرەو هەندەران و بێ كاری لە ناو ئاپۆڕەی خەڵكدا دروست بووە سەربارەی ئەوە زەوی و خانوەكانیشمان تاپۆ نەكراوە كە لە ساڵی / 1957 ەوە ئەم زەوی یانە نیشتەجێن و بەكاریان دەهێنین و لە گەل خانوەكانیان (لایەنی هونەری و رۆشنبیری و وەرزشی) لە بواری هونەری و رۆشنبیری و وەرزشی.. هتد هەر لە كۆن و ئێستادا بەردەوام كۆمەڵێك خەڵك دانەبڕاوبووە لێ ی و چەندین گروپی هونەری و شانۆیی و وەرزشی لەم شارەدا برەوی هەبووە و جێ ی دەستیان دیار بووە.

(دەربارەی گەشت و گوزار و شوێنەوار) ناحیەی سەنگەسەر ناوچەیەكی سروشت جوان و رازاوەیە و چەندین شوێنی وا بەدی دەكرێت كە بۆ بواری گەشت و گوزار دەبێتە جێگای تێڕامانی گەشتیارانی ناوخۆ و دەرەوەی كوردستان وە دەبێتە داهاتێكی باش بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان، بۆیە پێویستە ئاوڕێكی جددی لەو بارەیەوە لێ بدرێتەوە، بۆ نمونە (سورەدێ، گۆڕ كیسوێ، كونەماسی، دۆڵی سێوەیس و بناری چیای گەڵاڵە، دۆڵی شەهیدان) وە هەروەها لە روانگەی شوێنەواریشەوە چەندین شوێنەواری زۆر دێرینی لێ بەدی دەكرێت وەكوو (قەڵاتی شەهیدان، ماخۆبزنان كە مالیكی ئەژدەری لێ ژیاوە، سەنگەسەری كۆن، دەشتێوان) كە گەورەترین بەڵگە گورستانی دەشتێوانە كە مێژوەكەی دەگەڕێتەوە زیاتر بۆ (2000) دوو هەزار ساڵ لەمەوبەر. (سامانە سروشتی و كانزاییەكانی ناحیەكە) سنوری ناحیەی سەنگەسەر دەوڵمەندە بە (نەوت، مس، بەردی خەڵوزی، بەردی گرانیت، ئاسن) لە بناری قەندیل وەكوو كەرەسەیەكی خاو هەیە، پێویستی بە ئاوڕلێ دانەوە هەیە لەلایەن حكومەتەوە سەنگەسەر لە چیەوە هاتوە) دوو بۆچونی جیاواز هەیە یەكیكیان دەلێ لەكۆندا سەنگەسەر بەردێكی لێ بوە وەكو سەنگی سەروابوە واتە بەردەكە لەشێوەی بەردێكی وەكو سەر وابوە و ئەوی تریشیان دەڵێ لە سەردەمی كۆندا سەنگەسەر جێگای ململانێ و شەر بوە بیە هەمیشە سەنگەری شەر كردنی بە چوار دەوری خۆیدا لێ داوە بۆ بەرگری كردن سەرچاوە: عوسمان سەنگەسەری - ماڵپەڕی قەڵادزێ