بنەماکانی ئەتاتورک
 | ئەم وتارە ھەتیوە، چونکە ھیچ وتارێکی تر بەستەری پێی نەداوە. تکایە لە وتارە پەیوەندیدارەکانەوە بەستەرەکان بەم پەڕە ئاشنا بکە؛ بۆ پێشنیارەکان ئامرازی دۆزینەوەی بەستەر تاقی بکەرەوە. (تشرینی دووەمی ٢٠٢٥) |
| بنەماکانی ئەتاتورک | |
|---|---|
| دامەزرێنەر | مستەفا کەمال ئەتاتورک |
| وڵات | تورکیا |
.jpg)
بنەماکانی ئەتاتورک ئاراستەی تورکیا بەرەو نوێکاری دیاری دەکەن و چاکسازییەکان لەسەر بنەمای ناسیۆنالیزم دەخەنە ڕوو. سیستمی بیرکردنەوەی کەمالیستی کۆمەڵێک چاکسازی فراوانی سیاسی، کۆمەڵایەتی، کولتووری و ئایینییە کە ئامانجیان جیاکردنەوەی دەوڵەتی نوێی تورکیایە لە دەوڵەتی عوسمانی پێش خۆی و وەرگرتنی شێوازێکی ژیانی ڕۆژاوایی؛ بۆیە بناغەکانی بنەماکانی ئەتاتورک بەرەو وەدیھێنانی بنەماکانی ئەم فیکرە ئاراستە دەکرێن.[١]
بنەماکانی ئەتاتورک ھەر لە سەرەتای شۆڕشی تورکیاوە لە دروست بووە و ڕێنمایی پراکتیکەکانی کردووە. توێژەرانی لێکۆڵینەوە لە کەماڵیزم ئەم بنەمایانە لەژێر دوو سەردێڕدا کۆ دەکەنەوە: بنەما بنەڕەتییەکان و بنەما تەواوکەرەکان.
بنەما بنەڕەتییەکان
[دەستکاری]گونجاوترین سیستمی حکوومەتە کە لەگەڵ سروشتی گەلی تورکیادا بگونجێت، کە بەدوای دادپەروەری لە نێوان ھەموو ئەندامەکانیدا دەگەڕێت. دەرکەوتنی گشتی ھەر دەوڵەتێکە لەژێر سیستمی دیموکراسیدا. سیستمی حوکمڕانییە لەسەر بنەمای ئەخلاق و سیفەتە بەرزەکان. سیستمی ئایدیاڵە. ناسیۆنالیزمی ئەمڕۆ لە ڕێکخراوێک زیاتر نییە کە گەلی گەورەی تورکیا دامەزراندووە و بنیات نراوە، ھەربۆیە پێی دەوترێت کۆمار. لەمەودوا ھیچ جیاوازییەک لە نێوان حکوومەت و خەڵکدا نابێت. حکوومەت گەلە، گەلیش حکوومەتە.
کەمال ئەتاتورک کۆمارەکەی بە «ئەو ئیدارەیەی لەگەڵ کەسایەتی و داب و نەریتی نەتەوەی تورکدا دەگونجێت» وەسف کرد.[٢]
ئەمە زاراوەیەکە بۆ ئاماژەدان بە گەلی تورکیا، دامەزرێنەری کۆماری تورکیا. گەلی تورکیا یەکن و ڕەگەزەکانیان یەکن، جا خەڵکی دیاربەکر، وان، ئەرزروم، ترابزۆن، ئەستەنبوڵ، تراکس، یان مەقدۆنیا بن. ئێمە نەتەوەیەکی تورکین کە نەتەوەپەرستی و نیشتمانپەروەریمان خۆشدەوێت و ڕێزی لێدەگرین. بناغەی کۆمارەکەمان کۆمەڵگەی تورکیایە. ئەندامانی ئەم کۆمەڵگە تورکیا تا زیاتر پابەند بن و پەیوەست بن بە ناسیۆنالیزم و نیشتمانپەروەری تورک و کۆمار بە ھێزتر دەبێت.
پۆپۆلیزم
[دەستکاری]بنەما بنەڕەتی سیاسەتی ناوخۆی ئێمەیە و لەسەر ئەم بنەمایە دەستوور پەسەند کرا، ماف و ئازادیی بە خەڵک بەخشی بۆ دیاریکردنی چارەنووسی خۆی. سیستمێکی کۆمەڵایەتییە کە ئامانجی ھاندان و ڕێنماییکردنی ھەموو ئەندامانی کۆمەڵگایە بۆ کارکردن لە چوارچێوەی سیستمەکەدا. کۆمەڵگەی تورکی بە کۆمەڵگەیەکی ھەمەچەشن و فرە نەتەوەیی دادەنرێت، بەڵام تێڕوانینی ئێمە بۆی وەک گەلێکی دابەشکراو، لەگەڵ ئەوەی ھەر تاکێک لە پیشەی جۆراوجۆردا کاردەکات بۆ ئەوەی ژیانێکی کۆمەڵایەتی و تایبەت بەڕێوەببات، یەکێکە لە بنەما گرنگەکانمان.[٣] پۆپۆلیزم لە پلاتفۆرمی پارتی کۆماریخوازی گەلدا، کە مستەفا کەمال ئەتاتورک دایمەزراندووە، بەم شێوەیە پێناسە دەکرێت: «بۆ ئێمە دەبێت بە یەکسانی مامەڵە لەگەڵ خەڵکدا بکرێت لەبەردەم یاسادا. ناتوانرێت جیاوازی لە نێوان چین، خێزان، یان تاکدا بکرێت. ئێمە، گەلی تورکیا بە گشتی، چین و توێژی جیاواز پێکناھێنین. بەگوێرەی مەرجەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی، خۆمان وەک کۆمەڵگەیەک دەبینین کە پیشەی جۆراوجۆری ھەیە».
عەلمانییەت تەنھا بە مانای جیاکردنەوەی ئایین و دەوڵەت نییە. ھەروەھا بە مانای ئازادی گشتی و ئایینی ھاووڵاتیان و ئازادی پراکتیزەکردنە. عەلمانییەت دەرفەتی پەرەپێدانی ئایینی ڕاستەقینەی ڕەخساندووە، چونکە دەرگای بەرەنگاربوونەوەی ئایینی ساختە و سیحر و جادووگەری کردووەتەوە، چونکە تاغوت و بێدین و تەنانەت درۆش نییە. ئایین بابەتی ویژدانە. ھەر تاکێک ئازادی ئەوەی ھەیە کە ویژدانەکەی دیکتە دەکات، پەیڕەوی لێبکات. ئێمە ڕێز لە ئایین دەگرین و قەدری دەزانین. ئێمە دژی تێڕامان و بیرکردنەوە نین؛ بەڵام ھەوڵ دەدەین چالاکیی ئایینی تێکەڵ نەکەین لەگەڵ کردەوەی دەوڵەتدا بەڵکو ھۆشداری دەدەین لە بزووتنەوە توندڕەوەکان کە لەسەر بنەمای کردار و ئامانج دامەزراون.
دەوڵەت
[دەستکاری]لە ڕووانگەی ئێمەوە کۆنتڕۆڵی دەوڵەت بەسەر ئابووری وڵاتدا پاراستنی بزنس و چالاکی شەخسیی تاکەکانە، ھاوکات بە لەبەرچاوگرتنی پێداویستییە گشتییەکان و پێویستی دانیشتووانێکی زۆری وەک گەلی تورکیا بۆ ئەنجامدانی ئەو ئەرکانەی پێشتر جێبەجێنەکراون و پێویستییان بە گەشەپێدان. دەوڵەت نابێت وەک بنەما جێگەی ھاووڵاتی بگرێتەوە؛ بەڵام پێویستە مەرجە گشتییەکان پابەند بکرێن بۆ ئەوەی تاکەکەس یان ھاووڵاتی بەگشتی گەشە بکات. نابێت دەستوەردان لە خەرجییە گشتییەکاندا بکرێت مەگەر پێویستییەکی زەق ھەبێت و خەرجکردنەکان بەبێ کۆنترۆڵ بەڕێوەناچن.
شۆڕش
[دەستکاری]شۆڕش بریتییە لە وەرگرتن و پەرەپێدان و پاراستنی ھەموو جۆرەکانی شۆڕشەکانی ئەتاتورک لەسەر ڕێگای نوێکاری نەتەوەی تورک.
ھۆکاری کودەتا و شۆڕشەکەمان، و ئەوەی ئێستا ئەنجامی دەدەین، پێشکەوتن و پەرەپێدانی خەڵکی کۆماری تورکیا و گۆڕینی کۆمەڵگای تورکیا بۆ کۆمەڵگایەکی شارستانی و مۆدێرن بە تێڕوانین و سپێکترۆمە ھەمەچەشنەکانییەوە. شۆڕشێکی گەورەمان کرد و وڵاتمان لە سەردەمێکەوە بۆ سەردەمێکی نوێ گواستەوە.
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- ↑ https://web.archive.org/web/20160304124723/http://uyg.tsk.tr/ataturk/ata_makaleler/Atat%C3%BCrk
- ↑ https://web.archive.org/web/20191126060844/http://mar7aba.com.tr:80/%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B1%D9%83%D9%8A-%D9%8A%D8%AA%D8%B6%D9%85%D9%86-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D8%AF%D8%A6-%D8%A3%D8%AA%D8%A7%D8%AA%D9%88%D8%B1%D9%83-%D8%A7%D9%84/
- ↑ https://web.archive.org/web/20200608024253/http://www.wata.cc/forums/showthread.php?55714-%D8%AA%D8%B1%D8%AC%D9%85%D8%A9-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D8%AF%D8%A6-%D8%A3%D8%AA%D8%A7%D8%AA%D9%88%D8%B1%D9%83-%D8%A5%D9%84%D9%89-%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9-%D9%84%D9%84%D9%81%D8%A7%D8%A6%D8%AF%D8%A9
