ئیمپراتۆریەتیی کۆریا

ئیمپڕاتۆریەتیی کۆریا
대한제국 - 大韓帝國
	ئیمپڕاتۆریەتیی کۆریا ; 대한제국 - 大韓帝國
ئاڵا	ئاڕم
	سروود;
	شوێنی ئیمپراتۆریی کۆریاناوچەکانی ژێر دەستی ئیمپراتۆریەتیی کۆریا
پایتەخت	هانسیۆنگ (سیئۆل)
زمان(ەکان)	کۆری
ئایین	کۆنفووشیزم; بودیزم; شەمانیزم; مەسیحییەت
حکوومەت	ئیمپراتۆریەتی
	سەرۆک
- ١٨٩٧-١٩٠٧	گۆجۆنگی کۆریا
- ١٩٠٧-١٩١٠	سونجۆنگی کۆریا
مێژوو
- دامەزراندن	ئۆکتۆبەری ١٨٩٧ ١٨٩٧
- کۆتاییھاتن	٢٢ی ئابی ١٩١٠ ١٩١٠

ئیمپراتۆریەتیی کۆریا یان ئیمپراتۆری کۆری (بە هانگل؛대한제국 | بە هانجا؛大韓帝國) بەفەرمی بە ئیمپراتۆریەتی هانی مەزن دەناسرێت، دەوڵەتێکی کۆری بوو دامەزرا لە دوای ڕاگەیاندنی ئیمپراتۆریەتی لە کۆریا لە دوای شانشینی جۆسۆن لە تشرینی یەکەمی ١٨٩٧ وە بەردەوام بوو تا داگیرکاری ئیمپراتۆریەتیی ژاپۆن بۆ سەر کۆریا لە ئابی ساڵی ١٩١٠.^[١]^[٢]^[٣]

لە تشرینی یەکەمی ساڵی ١٨٩٧ بەفەرمی پاشا گۆجۆنگ ئیمپراتۆریەتیەکەی خۆی ڕاگەیاند و بوو بە ئیمپراتۆڕ، ئیمپراتۆریەتی کۆریا گەشەسەندن و پێشکەوتنێکی زۆری بە خۆیەوە بینی لە ڕووی ئابووری و سەربازی و سیستەمی پەروەردە و خوێندن و بونیادنان و پیشەسازییەوە^[٤]^[٥] شۆڕشی پیشەسازی لە کۆریا دەستیپێکرد و لە هەموو ڕوێکەوە هەوڵدرا کۆریا پێشبخرێ و کۆریا مۆدێرنبکرێ و کۆریا بە ڕۆژئاوایی بکرێت^[٦] بەڵام ئیمپراتۆریەتی ژاپۆن ئەمەی بە مەترسی زانی و بە مەترسی بۆ سەر پلانەکەی دانا هەربۆیە پلانی داگیرکارییەکەی بۆ سەر نیمچە دوورگەی کۆریا و رۆژهەڵاتی ئاسیا خێراتر کرد وە لە ٢٢ی ئابی ١٩١٠ ئیمپراتۆریەتیی کۆریا لەلایەن ژاپۆنەوە داگیرکرا^[٧] و ئیمپراتۆریی کۆری هەڵوەشایە و ژاپۆن توانی دەست بەسەر هەموو خاکی کۆریا و ئیمپراتۆریەتیی کۆری دا بگرێ و کۆتایی بە دەوڵەتەکە بهێنێت.^[٨]^[٩]

مێژوو

دروستبوون

لەو کاتانەی کە شانشینی جۆسۆن و نیمچە دوورگەی کۆریا کەوتبووە ژێر دەستی ئیمپراتۆریەتیی چینگ ناڕەزایەتی و دژایەتی کردنی ژێردەستە بوونی کۆریا لەلایەن ئیمپراتۆریەتیی چینگ (هێرشی ئیمپراتۆریەتیی چینگ بۆ سەر جۆسۆن) و لکاندنی کۆریا بۆسەر چینگ زۆر بوو و وە لەگەڵ ئەوەشی کە ئیمپراتۆریەتیی مینگ جێگای گیرایەوە لەلایەن ئیمپراتۆریەتیی چینگ.^[١٠]

بەڵام دوای سەرکەوتنی ژاپۆن بەسەر چین لە شەڕی نێوان ژاپۆن-چینگ شانشینی جۆسۆن و خەڵکی کۆریا سەربەخۆیی خۆیان لە ئیمپراتۆریەتیی چینگ وەرگرتەوە و توانیان دووبارە کۆریا بگرنەوە دەست شانشینی جۆسۆن بگەڕێتەوە بۆ دەسەڵات بەڵام لەلایەن سیاسەتمەداران و کاربەدەستان و خەڵکی کۆریا ڕاگەیاندنی ئیمپراتۆریەتی لە کۆریا و دروستکردنی دەوڵەتێکی نوێ و دانانەوەی سەرلەنوێی کۆریا بە باشتر دەزانرا و بە باشتر زانرا بۆ پاراستنی قەوارە و سەربەخۆیی لە کۆریا، دوای گەڕانەوەی پاشا گۆجۆنگ لە دەرەوە و هەڵهاتن و دەربەدەرییەکەی، پاشا گۆجۆنگ درکی بەوە کرد و دانی بەوە دانا کە کۆریا پیویستی بە دەوڵەت و یاسا و دەستورێکی نوێ هەیە و پێویستی بە چاکسازی و بەڕێوەبردنێکی باشتر هەیە وە سیاسەتمەدار و کاربەدەستان داوایان لێ کرد کە دەوڵەتێکی نوێ و ئیمپراتۆریەتییەکی نوێ ڕابگەیەنێت لە کۆریا بۆ پاراستن و پتەوکردنی کۆریا و دامەزراندنی قەوارەیەکی باشتر بۆ کۆریا، پاشا گۆجۆنگ ئیمپراتۆریەتیەکی نوێی دامەزراند و توانی دەوڵەتێکی نوێ بۆ کۆریا دابمەزرێنێت و لەساڵی ١٨٩٨ دەستووری نوێی کۆریا دانرا و هەموو دەسەڵات بە ئیمپراتۆر بەخشرا.^[١١]^[١٢]

دوای دژایەتی کردنێکی زۆر و ڕای نەرێنی وڵاتانی بیانی و دەوروبەر و دژایەتی کردنێکی زۆر لەلایەن ئیمپراتۆریەتیی چینگ، زۆربەی وڵاتان دانیان بە دەوڵەتی نوێی کۆریا و ئیمپراتۆریەتیی کۆریا دانا و درکیان بە ئیمپراتۆریەت و دەسەڵاتەکەی گۆجۆنگی کۆریا کرد.^[١٣]^[١٢]

لەناوچوون

دوای سەرهەڵدانی جەنگی ڕووسیا و ژاپۆن لە ساڵی ١٩٠٤ تا ١٩٠٥، پێگەی ئیمپراتۆریەتی کۆریا کەم بوویەوە، چونکە ژاپۆن دەستی بەسەر کاروباری نێودەوڵەتی وڵاتەکەدا گرت و دەستوەردانی دەکرد لەناو ئیمپراتۆریەتیی کۆریا و حکومەت و بەڕێوەبەرایەتی و حکومی کۆرییەکان لە ئیمپراتۆریی کۆریا و تێکدان و دەستبەسەرداگرتنی کۆریا، لە ساڵی ١٩١٠ دا ژاپۆن بە زۆری و بە زۆرەملێیانە سەروەری نەتەوەکەی هەڵوەشاندەوە و حکومی ئیمپراتۆریەتیی کۆریایان هەڵوەشاندانەوە و ئیمپراتۆریەتیی کۆریایان لەناوبرد و بە زۆرەملێ و هەڕەشە و دەستوەردان لە ئیمپراتۆریەتیی کۆریا و ڕازیکردنی زۆرەملێی ڕێککەوتننامە، ئیمپراتۆریەتیی کۆریا نەما و هەڵوەشایەوە و ئیمپراتۆریەتیی ژاپۆن کۆنترۆڵی هەموو کاروباری نیشتمانیی دووپاتکردەوە و سەردەمی کۆلۆنیالیزمی ژاپۆن لە کۆریا دەستیپێکرد لە ساڵی ١٩١٠ تا شکستی ئیمپراتۆریەتیی ژاپۆن لە جەنگی جیهانی دووەم بەرامبەر هاوپەیمانان لە ساڵی ١٩٤٥.^[١٤]^[١٥]

سەربازی

هێزە چەکدارەکانی ئیمپراتۆریەتیی کۆڕیا (대한제국군)

لە دوای چاکسازی گوانگمو و ڕێکخستنەوە و بنیادنانەوەی کۆریا هێزە چەکدارەکانی کۆریا ڕێکخرایەوە کە لەدوای سوپای جۆسۆن و هێزی دەریایی جۆسۆن دێت، هێزی سەربازی و دەریایی ڕێکخرایەوە و هێزی سەربازی مۆدێرن کرا هەروەک شێوازی ڕۆژئاوایی، کە شێوازی مەشق و جل و بەرگی فەرمییان گۆڕدرا و چاکسازییەکی گەورە لە هێزە چەکدارەکان و سوپا کرا.^[١٦]

وەزارەتی سەربازی

بەشێک بوو لە حکومەتی ئیمپراتۆریەتیی کۆریا کە سەرپەرشتی کاروباری سەربازی دەکرد.لە ساڵی ١٨٩٥دا حکومەت وەزارەتی بەرگری و سەربازی دامەزراند و یەکەم وەزیری سەربازی چۆ هوی-یۆن بوو.^[١٧]

ڕاهێنان و مەشق

ئیمپراتۆریەتیی کۆریا ٤٤ سەربازگە و بنکەی سەربازی و مەشقی هەبوو، کە مەشقی چەک و شەڕیان پێ دەکرا و ئەفسەرە بیانییەکان بەتایبەتی ئەفسەرە ڕووسەکان کە یارمەتییەکی زۆری سەربازگەکانییان دەدا و خۆبەخشانە ڕاهێنان و مەشقییان پێدەکردن، وە مەبەست لە مەشق و ڕاهێنانەکان ئەوە بوو کە سەربازەکان لە بەرەکانی شەڕدا سوودی زیاتریان هەبێت، هەروەها مەشق و راهێنیان لە زۆر ژینگە و شوێنی جیاواز و شێواز و ڕێگای جیاواز ئەنجام دەدرا بۆ ئەوەی سەربازەکان بەهێزتر و شارەزاتر و گونجاوتربن بۆ شەڕ و جەنگ.^[١٨]

وە لە ساڵی ١٨٩٦دا ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا (یۆنموگۆنگون)ی دامەزراند کە ئەکادیمیایەکی سەربازی بوو بۆ مەشق و ڕاهێنان بە سەربازانی ئیمپراتۆریەتیی کۆریا، هێزە چەکدارەکانی ئیمپراتۆری لە سوپای ئیمپراتۆری کۆریا و هێزی دەریایی ئیمپراتۆری کۆریا پێکهاتبوون. لەگەڵ سوپای ناوەڕاست و پارێزگاکان، ئیمپراتۆریەتی کۆریا گەشەیەکی بێئەندازەی کرد و پێش ساڵی ١٩٠٧ گەیشتە ٢٨ هەزار کەس.^[١٩]

پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان

پەیوەندی دیپلۆماسی نێوان وڵاتان و ئیمپراتۆریەتیی کۆریا و ئەو ساڵانەی کە کۆریا پەیوەندی لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا هەبووە.

ژاپۆن: ١٨٧٦-١٩١٠
ویلایەتە یەکگرتووەکان: ١٨٨٢-١٩٠٥
ئەڵمانیا: ١٨٨٣-١٩٠٥
شانشینی یەکگرتوو: ١٨٨٣-١٩٠٥
ڕووسیا: ١٨٨٤-١٩٠٥
ئیتاڵیا: ١٨٨٤-١٩٠٥
فەڕەنسا: ١٨٨٦-١٩٠٥
یەکگرتوویی نەمسا-مەجەر: ١٨٩٢-١٩٠٥
چین: ١٨٩٩-١٩٠٥
دانیماڕک: ١٩٠٢-١٩٠٥

پێڕستی پاشاکان

ناو	ماوەی دەسەڵات	بەرواری مردن	بەرواری لەدایکبوون	تێبینی	وێنە
پاشا گۆجۆنگی کۆریا	١٨٩٧-١٩٠٧	٢١ی کانوونی دووەمی ١٩١٩	٨ی ئەیلوولی ١٨٥٢^[٢٠]^[٢١]	یەکەم پادشا و دامەزرێنەری ئیمپراتۆریەتیی کۆریا بوو
پاشا سونجۆنگی کۆریا	١٩٠٧-١٩١٠	٢٤ی نیسانی ١٩٢٦	٢٥ی ئاداری ١٨٧٤^[٢٢]	دووەم پادشا و کوڕی پادشا گۆجۆنگی کۆریا بوو

پێشانگا

مۆری نیشتیمانیی ئیمپراتۆریەتیی کۆریا.
ئاڕمی ئیمپراتۆریەتیی کۆریا.
وێنەی بەشێکی باڵەخانەی نوێنەرایەتی ڕووس لە سیئۆل کە پاشا گۆجۆنگ و هاوسەرەکەی هەڵهاتن بۆ ئەوێ.
جلی ڕۆژئاوایی، کە پاش ماوەیەک ئەو جلە بۆ هەموو جوندی و ئەفسەرەکانی کۆریا بووە جلی فەرمی.
یی یۆنگ-ئیک، کە سەرۆکی نوسینگەی دراو بوو لە ئیمپراتۆریەتیی کۆریا.
شەقامێکی سیئۆل لە ١٩٠٣.
بارەگای سەرەکی کۆمپانیای بەرهەمهێنانی کارەبای هانسیۆنگ (سیئۆل).
هێزی پیادەی ئیمپراتۆریەتیی ژاپۆن لەناو سیئۆل لە ماوەی جەنگی ڕووسیا-ژاپۆن.
یی بیۆم-جین، خەباتکاری سەربەخۆیی دژی ژاپۆنییەکان.
مۆری ئیمپراتۆریەتی کۆریا.
سەربازە سوارەکانی ئیمپراتۆریەتیی کۆریا.
مۆری دەوڵەت.
وێنەی فیرقەیەکی هێزی پیادەی کۆریا.
جوندییەکانی ئیمپراتۆریەتیی کۆریا.
سەربازانی سوپای ئیمپراتۆریەتیی کۆریا لە دەروازەی دێهانمون.

ئەمانەش ببینە

سەرچاوەکان

^ «ئیمپراتۆریەتی کۆریا».{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ڕەوشی ناونیشان (بەستەر)
^ «Korean Empire». NamuWiki (بە ئینگلیزی). ٢١ی ئابی ٢٠٢٤. لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
^ «‪Recording the Brief History of the Korean Empire‬‏ - الفنون والثقافة من Google». Google للفنون والثقافة (بە عەرەبی). لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
^ «Gwangmu Reform». NamuWiki (بە ئینگلیزی). ٧ی ئابی ٢٠٢٤. لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
^ Rowe، Peter G. (2021-08-02)، «Consolidation of Power towards the Gwangmu Reforms»، Korean Modern: The Matter of Identity (بە ئینگلیزی)، Birkhäuser، pp. 56–60، doi:10.1515/9783035622621-006/pdf?licensetype=restricted، ISBN 978-3-0356-2262-1، لە 2024-08-25 ھێنراوە
^ «About: Timeline of the Gwangmu Reform». dbpedia.org. لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
^ «How Japan Took Control of Korea». HISTORY (بە ئینگلیزی). ١٧ی تەممووزی ٢٠٢٣. لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
^ «داگیرکاری ژاپۆن بۆ سەر کۆریا» (PDF). {{cite journal}}: بیرخستنەوەی journal پێویستی بە |journal= ھەیە (یارمەتی)
^ «Korea - Japanese Occupation, Colonialism, Resistance | Britannica». www.britannica.com (بە ئینگلیزی). لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
^ «About: Qing invasion of Joseon». dbpedia.org. لە ٢٦ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
^ «ئیمپراتۆری کۆریا» (PDF).{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ڕەوشی ناونیشان (بەستەر)
^ ^ئ ^ا «ئیمپراتۆریەتیی کۆریا».{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ڕەوشی ناونیشان (بەستەر)
^ «مێژووی کۆریا».{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ڕەوشی ناونیشان (بەستەر)
^ «پەیجی فەرمیی کۆریا».{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ڕەوشی ناونیشان (بەستەر)
^ Service (KOCIS)، Korean Culture and Information. «The Fall of Joseon: Imperial Japan's Annexation of Korea : Korea.net : The official website of the Republic of Korea». www.korea.net (بە ئینگلیزی). لە ٢٦ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
^ Seth، Michael J. (2010-10-16). A History of Korea: From Antiquity to the Present (بە ئینگلیزی). Rowman & Littlefield Publishers. ISBN 978-0-7425-6717-7.
^ Seth، Michael J. (2010-10-16). A History of Korea: From Antiquity to the Present. Rowman & Littlefield Publishers. ISBN 978-0-7425-6717-7.
^ «Korean Empire»، Wikipedia (بە ئینگلیزی)، 2024-08-27، لە 2024-08-27 ھێنراوە
^ «Imperial Korean Armed Forces»، Wikipedia (بە ئینگلیزی)، 2024-06-04، لە 2024-08-27 ھێنراوە
^ «Gojong | Biography, Joseon Dynasty, & Facts | Britannica». www.britannica.com (بە ئینگلیزی). لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
^ «Gojong (Korean Empire)». NamuWiki (بە ئینگلیزی). ١٨ی ئابی ٢٠٢٤. لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
^ «Sunjong (Korean Empire)». NamuWiki (بە ئینگلیزی). ١٨ی ئابی ٢٠٢٤. لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.

[1] «ئیمپراتۆریەتی کۆریا».{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ڕەوشی ناونیشان (بەستەر)

[2] «Korean Empire». NamuWiki (بە ئینگلیزی). ٢١ی ئابی ٢٠٢٤. لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.

[3] «‪Recording the Brief History of the Korean Empire‬‏ - الفنون والثقافة من Google». Google للفنون والثقافة (بە عەرەبی). لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.

[4] «Gwangmu Reform». NamuWiki (بە ئینگلیزی). ٧ی ئابی ٢٠٢٤. لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.

[5] Rowe، Peter G. (2021-08-02)، «Consolidation of Power towards the Gwangmu Reforms»، Korean Modern: The Matter of Identity (بە ئینگلیزی)، Birkhäuser، pp. 56–60، doi:10.1515/9783035622621-006/pdf?licensetype=restricted، ISBN 978-3-0356-2262-1، لە 2024-08-25 ھێنراوە

[6] «About: Timeline of the Gwangmu Reform». dbpedia.org. لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.

[7] «How Japan Took Control of Korea». HISTORY (بە ئینگلیزی). ١٧ی تەممووزی ٢٠٢٣. لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.

[8] «داگیرکاری ژاپۆن بۆ سەر کۆریا» (PDF). {{cite journal}}: بیرخستنەوەی journal پێویستی بە |journal= ھەیە (یارمەتی)

[9] «Korea - Japanese Occupation, Colonialism, Resistance | Britannica». www.britannica.com (بە ئینگلیزی). لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.

[10] «About: Qing invasion of Joseon». dbpedia.org. لە ٢٦ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.

[11] «ئیمپراتۆری کۆریا» (PDF).{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ڕەوشی ناونیشان (بەستەر)

[:0-12] ئ ^ا «ئیمپراتۆریەتیی کۆریا».{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ڕەوشی ناونیشان (بەستەر)

[13] «مێژووی کۆریا».{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ڕەوشی ناونیشان (بەستەر)

[14] «پەیجی فەرمیی کۆریا».{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ڕەوشی ناونیشان (بەستەر)

[15] Service (KOCIS)، Korean Culture and Information. «The Fall of Joseon: Imperial Japan's Annexation of Korea : Korea.net : The official website of the Republic of Korea». www.korea.net (بە ئینگلیزی). لە ٢٦ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.

[16] Seth، Michael J. (2010-10-16). A History of Korea: From Antiquity to the Present (بە ئینگلیزی). Rowman & Littlefield Publishers. ISBN 978-0-7425-6717-7.

[17] Seth، Michael J. (2010-10-16). A History of Korea: From Antiquity to the Present. Rowman & Littlefield Publishers. ISBN 978-0-7425-6717-7.

[18] «Korean Empire»، Wikipedia (بە ئینگلیزی)، 2024-08-27، لە 2024-08-27 ھێنراوە

[19] «Imperial Korean Armed Forces»، Wikipedia (بە ئینگلیزی)، 2024-06-04، لە 2024-08-27 ھێنراوە

[20] «Gojong | Biography, Joseon Dynasty, & Facts | Britannica». www.britannica.com (بە ئینگلیزی). لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.

[21] «Gojong (Korean Empire)». NamuWiki (بە ئینگلیزی). ١٨ی ئابی ٢٠٢٤. لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.

[22] «Sunjong (Korean Empire)». NamuWiki (بە ئینگلیزی). ١٨ی ئابی ٢٠٢٤. لە ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ ھێنراوە.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]

[١٣]

[١٤]

[١٥]

[١٦]

[١٧]

[١٨]

[١٩]

[٢٠]

[٢١]

[٢٢]