ئاینزاتسگرووپن
ئایینزاتسگرووپن (بە ئەڵمانی: Einsatzgruppen)، بە واتای «گرووپە ئۆپەراسیۆنییەکان»، یەکەیەکی کوشتنی گەڕۆک، فیرقەکانی مەرگ، یان کەتیبەی لەسێدارەدانی نیمچە سەربازییەکانی ئێس ئێس بوون. بەرپرسیار بوون لە زۆرێک لەو کوشتنە بەکۆمەڵانەی کە دەسەڵاتدارانی نازی بە تەقەکردن لە خەڵکی مەدەنی لە وڵاتانی داگیرکراودا ئەنجامیاندا. ئەنساتزگرووپنەکان بە پلەی یەکەم جوولەکەکانیان کردە ئامانج، ھەرچەندە لیستی قوربانییەکانیان گرووپە نەتەوەیییەکانی دیکە و ھەندێک سیاسەتمەداری تاکەکەسی لەخۆگرتبوو، لەنێویاندا ڕۆما و کۆمیساری سیاسی سۆڤیەت. ناوچەکانی ئۆپەراسیۆنی ئایینزاتسگرووپن ھەموو ئەو خاکانەی لەخۆگرتبوو کە لەلایەن ھێزە نازییەکانەوە داگیرکرابوون، لە داگیرکردنی پۆڵەندا لە ساڵی ١٩٣٩ و دواتر داگیرکردنی یەکێتیی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٤١ دەستیپێکرد. بۆ ماوەی دوو ڕۆژی یەک لە دوای یەک، وەک لە کۆمەڵکوژییەکانی بابی یار (شاھیدی کوشتنی ٣٣ ھەزار و ٧٧١ کەس لە ماوەی دوو ڕۆژدا) و ڕوومبوولا (شاھیدی کوشتنی ٢٥ ھەزار کەس بووە لە ماوەی دوو ڕۆژدا)، و بە گشتی ئایینزاتسگرووپەکان بەرپرسیارن لە کوشتنی یەک ملیۆن کەس لە سەردەمی جەنگی جیھانی دووەمدا و یەکەم ڕێکخراوی نازی بوون کە بەرپرسیارن لە تیرۆرکردنی جوولەکەکان بەپێی سیاسەتێکی ڕێکخراو.
ئەم تیمانە ڕۆڵێکی سەرەکییان ھەبوو لە جێبەجێکردنی ئەوەی پێی دەوترێت «چارەسەری کۆتایی بۆ پرسی جوولەکەکان» لەو خاکانەی کە ئەڵمانیای نازی داگیریان کردبوو. نزیکەی ھەموو ئەو کەسانەی کوژراون خەڵکی مەدەنی بوون، لە ڕۆشنبیران و کۆمیساری سیاسییەوە تا جوولەکە و دۆم و ھەروەھا پارتیزانەکان لە سەرانسەری ئەورووپای ڕۆژھەڵات.
بە سەرپەرشتی ڕایشفوھر- ئێس ئێس ھاینریچ ھیملێر و ڕێنمایی ئێس ئێس -ئۆبێرگروپنفوھر ڕینھارد ھایدریچ، ئایینزاتسگرووپن لە ناوچەکانی داگیرکراو لەلایەن وێرماخت (ھێزە چەکدارەکانی ئەڵمانیا)ەوە کاریان دەکرد دوای داگیرکردنی پۆڵەندا لە ئەیلوولی ١٩٣٩ و داگیرکردنی یەکێتیی سۆڤیەت لە حوزەیرانی ١٩٤١. ئایینزاتسگرووپن شانبەشانی کەتیبە نیزامییەکانی پۆلیس لە بەرەی ڕۆژھەڵات چالاکی دەکرد بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەکان لە کوشتنی چەند کەسێکەوە تا ئۆپەراسیۆنی دوو ڕۆژ یان زیاتر، وەک کۆمەڵکوژی بابی یار کە ٣٣٬٧٧١ جوولەکە لە دوو ڕۆژدا کوژران، ھەروەھا کۆمەڵکوژی ڕوومبوولا (کە نزیکەی ٢٥ ھەزار کەس لە دوو ڕۆژدا لە ئۆپەراسیۆنی تەقەکردندا کوژران). لەسەر فەرمانی سەرکردەی نازییەکان ئەدۆلف ھیتلەر، وێرماخت ھاوکاری لەگەڵ ئایینزاتسگرووپن کرد و پشتگیری لۆجستیکی بۆ ئۆپەراسیۆنەکانیان کرد و بەشدارییان لە کوشتنی بەکۆمەڵدا کرد. مێژوونووس ڕاول ھیلبێرگ مەزەندە دەکات کە لە نێوان ساڵانی ١٩٤١ بۆ ١٩٤٥ ئایینزاتسگرووپن و دەزگا پەیوەندیدارەکان و کارمەندانی یاریدەدەری بیانی زیاتر لە دوو ملیۆن کەسیان کوشتووە، لەنێویاندا ١٫٣ ملیۆن کەس لە کۆی ٥٫٥ بۆ ٦ ملیۆن جوولەکە کە لەکاتی ھۆلۆکۆستدا کوژراون.
دوای کۆتایی ھاتنی جەنگی جیھانیی دووەم، ٢٤ سەرکردەی باڵای ئایینزاتسگرووپن لە دادگاییکردنی ئایینزاتسگرووپن لە ساڵانی ١٩٤٧–١٩٤٨ دادگایی کران، کە تۆمەتبار بوون بە تاوانی دژی مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ. ١٤ کەس سزای لەسێدارەدان و دوو کەس بە زیندانی ھەتاھەتاییان بەسەردا سەپێندرا. دواتر چوار سەرکردەی دیکەی ئایینزاتسگرووپن لەلایەن وڵاتانی دیکەوە دادگایی کران و لە سێدارە دران.
دروستبوون و چالاکی تی ١٤
[دەستکاری]ئایینزاتسگرووپن لەژێر سەرپەرشتی ئێس ئێس-ئۆبەرگروپنفیورەر ڕاینھاردت ھایدریش پێکھێنرا و لەلایەن شوتزشتافل (SS) پێش و لە کاتی جەنگی جیھانی دووەمدا بەکارھێنرا. سەرچاوەی ئایینزاتسگرووپن دەگەڕێتەوە بۆ ئایینزاتسکۆماندۆی تایبەتمەند کە لەلایەن ھایدریشەوە بۆ پاراستنی بینا و بەڵگەنامە حکومییەکان دوای لکاندنی نەمسا لە ئازاری ١٩٣٨ پێکھێنرا. لە بنەڕەتدا بەشێک بوون لە سیپۆ (پۆلیسی ئاسایش)، دوو یەکە لە ئایینزاتسگرووپن لە تشرینی یەکەمی ١٩٣٨ لە سودێتنلاند جێگیرکران. کاتێک بەھۆی ڕێککەوتنی میونشنەوە دەرکەوت کە کردەوەی سەربازی پێویست نییە، ئایینزاتسگرووپن ئەرکی دەستبەسەرداگرتنی بەڵگەنامە حکومییەکان و پۆلیسی پێسپێردرا. ھەروەھا بینا حکومییەکانیان پاراست، لێکۆڵینەوەیان لەگەڵ فەرمانبەرە باڵا مەدەنییەکان کرد و نزیکەی ١٠٬٠٠٠ کۆمۆنیستی چیکی و ھاووڵاتی ئەڵمانییان دەستگیرکرد. لە ئەیلوولی ١٩٣٩ەوە، نووسینگەی سەرەکی ئاسایشی ڕایش (RSHA) فەرماندەیی گشتی ئایینزاتسگرووپنی گرتە ئەستۆ.
وەک بەشێک لە ھەڵمەتی ڕژێمی نازی بۆ لەناوبردنی ئەوەی پێی دەگوترا توخمە «نەخوازراوەکان» لە دانیشتووانی ئەڵمانیا، لە ئەیلوول تا کانوونی یەکەمی ١٩٣٩ ئایینزاتسگرووپن و ئەوانی تر بەشدارییان لە چالاکی تی ٤ کرد، کە پرۆگرامێک بوو بۆ کوشتنی سیستماتیکی ئەو کەسانەی کە کەمئەندامی جەستەیی و دەروونییان ھەبوو و نەخۆشانی نەخۆشخانە دەروونییەکان. چالاکی تی ٤ بە شێوەیەکی سەرەکی لە ساڵی ١٩٣٩ تا ١٩٤١ ڕوویدا، بەڵام کوشتنەکان تا کۆتایی جەنگ بەردەوام بوون. لە سەرەتادا قوربانییەکان لەلایەن ئایینزاتسگرووپن و ئەوانی ترەوە بە گوللە دەکوژران، بەڵام لە بەھاری ساڵی ١٩٤٠ ژووری غاز بەکارھێنرا.[١][٢][٣][٤][٥]
داگیرکردنی پۆڵەندا
[دەستکاری]وەک وەڵامێک بۆ پلانی ئەدۆڵف ھیتلەر بۆ داگیرکردنی پۆڵەندا لە ١ی ئەیلوولی ١٩٣٩، ھایدریش جارێکی تر ئایینزاتسگرووپنی ڕێکخستەوە بۆ ئەوەی لە دوای سوپای ئەڵمانیاوە بجوڵێن. لەم قۆناغەدا ئەندامانی ئایینزاتسگرووپن لە شوتزشتافل (ئێس ئێس)، پۆلیسی ئاسایشی ئەڵمانیا (سیپۆ)، پۆلیس و گێستاپۆ ھەڵبژێردران. ھایدریش ئێس ئێس-ئۆبەرگروپنفیورەر ڤێرنەر بێستی بۆ سەرکردایەتییان دیاریکرد، ئەویش ھانس-یۆواکیم تێسمەری ڕاسپارد بۆ ھەڵبژاردنی ئەندامانی تیمەکانی کار و گرووپە لاوەکییەکانیان، کە پێیان دەگوترا ئایینزاتسکۆماندۆ، لەنێو ئەو کەسانەی کە شارەزایی سەربازی و پابەندی ئایدیۆلۆژی بەھێزیان بە نازیزمەوە ھەبوو. ھەندێکیان پێشتر ئەندامی گرووپە نیمچە سەربازییەکانی وەک فرایکۆرپس بوون. ھایدریش لە کۆبوونەوەکانی کۆتایی مانگی تەممووزدا فەرمانی بە ڤاگنەر کرد کە پێویستە ئایینزاتسگرووپن ئۆپەراسیۆنەکانیان بە ھاوکاری لەگەڵ ئۆرپۆ (پۆلیسی سیستم) و فەرماندە سەربازییەکانی ناوچەکە ئەنجام بدەن. ھەواڵگری سوپا لە پەیوەندی بەردەوامدا بوو لەگەڵ ئایینزاتسگرووپن بۆ ھەماھەنگی چالاکییەکانیان لەگەڵ یەکەکانی تردا.
ژمارەیان لە سەرەتادا ٢٬٧٠٠ پیاو بوو (و لە کۆتاییدا لە پۆڵەندا گەیشتە ٤٬٢٥٠)، و ئەرکی یەکە گەڕۆکەکانی کوشتن بریتی بوو لە کوشتنی ئەو ئەندامانەی سەرکردایەتی پۆڵەندا کە بە ڕوونی دیاریکرابوون و ناسنامەی نەتەوەیی پۆڵەندییان پاراستبوو: ڕۆشنبیران، پیاوانی ئایینی، مامۆستایان و خانەدانەکان. وەک ھیتلەر گوتی: «نابێت ھیچ سەرکردەیەکی پۆڵەندی ھەبێت؛ لە ھەر شوێنێک سەرکردەی پۆڵەندیتان دۆزییەوە، دەبێت بکوژرێن». ئێس ئێس-بریگادفیورەر لۆسار بێتڵ، فەرماندەی ئایینزاتسگرووپن IV، دواتر شایەتی دا کە ھایدریش فەرمانی بۆ ئەم کوشتنانە لە زنجیرەیەک کۆبوونەوەدا لە ناوەڕاستی مانگی ئاب دەرکردبوو. «کتێبی داواکاری گشتی تایبەت - پۆڵەندا (Sonderfahndungsbuch – Polen)» کە لیستێکی ئەو کەسانە بوو کە دەبوو بکوژرێن لەلایەن شوتزشتافلەوە ھەر لە ئایاری ١٩٣٩ ئامادەکرابوو، بە بەکارھێنانی ئەو فایلانەی کە لەلایەن پۆلیسی ئاسایشی ئەڵمانیاوە لە ساڵی ١٩٣٦ بەدواوە کۆکرابوونەوە. ئایینزاتسگرووپن ئەم تاوانانەیان بە پشتیوانی ڤۆلکسدۆیچەر سێلبستشوتز ئەنجامدا، کە گرووپێکی نیمچە سەربازی بوو و لە ئەڵمانییە ڕەگەزییەکانی دانیشتووی پۆڵەندا پێکھاتبوو. ئەندامانی شوتزشتافل، وێرماخت (سوپا)، و پۆلیسی سیستمیش لە کاتی ھەڵمەتی پۆڵەندادا خەڵکی سڤیلیان کوشت. نزیکەی ٦٥٬٠٠٠ ھاووڵاتی سڤیل تا کۆتایی ساڵی ١٩٣٩ کوژران. جگە لە سەرکردەکانی کۆمەڵگەی پۆڵەندی، جوولەکە، لەشفرۆش، دۆم و نەخۆشە دەروونییەکانیان کوشت. نەخۆشە دەروونییەکان لە پۆڵەندا لە سەرەتادا بە گوللە دەکوژران، بەڵام تا بەھاری ساڵی ١٩٤١ بارھەڵگری غاز بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکاردەھێنرا.[٦][٧][٨]
حەوت کەتیبەی ئایینزاتسگرووپن (نزیکەی ٥٠٠ پیاو بۆ ھەر یەکەیەک) لە پۆڵەندا کاریان دەکرد. ھەر یەکێکیان دابەشکرابوون بۆ پێنج سرییەی ئایینزاتسکۆماندۆ (نزیکەی ١٠٠ پیاو بۆ ھەر یەکەیەک).
سەرچاوەکان
[دەستکاری]بەشداربووانی ویکیپیدیا، «أينزاتسغروبن»، ویکیپیدیای عەرەبی. سەردان لە ١٧ی تەممووزی ٢٠٢٥\٢٦ی پووشپەڕی ٢٧٢٥.
