پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا
پارێزگای ورمێ یەکێک لە پارێزگاکانی رۆژهەڵاتی کوردستانە. ناوەندەکەی شاری ورمێیە و سێ نەتەوەی سەرەکی تێیدا دەژین کە پێکھاتوون لە کورد، ئازەری و ئاشووری. ئەو پارێزگایە لەگەڵ باشوور و باکووری کورستان هاوسنووره.
مێژوو[دەستکاری]
کاتى سەرھەڵدانی دەوڵەتی سەفەوی لە ئێراندا، بەشێکی ورمێ بەدەستی میرانی برادۆستەوە بوو.[١] لە شاری خۆییش میرانی دومبولی بە رەگەز کورد حوکمڕانی شاریان دەکرد. کە شاعەبباسی گەورە بە یارمەتی تورکمانی ئەفشار ھاوردە، ھێرشی بردە سەر قەڵای دمدمى پێگەی میرانی برادۆست، قەڵاکە داگیرکرا و ئەمیرخانی برادۆست لە ناوبرا. دوای ئەم شەڕە خوێناوییە حوکمڕانیی ئەم شارە و دەوروبەری درا بە ھۆزی ئەفشار و دواتر بۆ بەرپەرچدانەوەی ھێرشی کوردی بڵباس ھۆزی قەرەپەپاخیش ھێنرانە دەشتی سندوس و نەغەدە. شۆرشەکانی شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری و سمکۆی شکاک دوو بەرسەرھاتی گرنگ بوون کە کوشتاری خوێناوی و ماڵوێرانیی بەدووای خۆی ھێنا. لە شەڕی جیھانیی یەکەمدا بە پلانێکی نھێنی ماڕشەممونی ئاشووری بە دەستی سمکۆوە کوژرا و ئاشووپی نێوان کورد و ئاشووری زیانێکی گەورەتری بە ھەرێمەکە گەیاند.
کۆماری کوردستان[دەستکاری]
وتاری سەرەکی: کۆماری مەھاباد
لە دوای شەڕی جیھانیی دووەم کاتێک لەشکری سۆڤیەت باکووری ئێرانی داگیرکرد کورد و تورکی ئازەری بە پشتگیری سۆڤیەت ئیعلانی دوو کۆماری ئازادیان کرد لە مەھاباد و تەورێز. قازی محەمەد یەکەم و دوایین سەرکردەی ئەم کۆمارە بوو و ھەر لە مەھابادیش بە فرمانی ڕەزاشای پەھلەوی لە سێدارەدرا. یەکەم ڕاگەیاندنی پارتی دیموکراتی کوردستان ھەر لە رۆژگاری کۆماری مەھاباد بوو.
دابەشکاری و ئامار[دەستکاری]
پارێزگای ورمێ لە ١٧ شارستان، ٤٢ شار، ٤٤ ناوچە و ١٤٢ گوند پێکھاتووە. ئامارەکانی پارێزگای ورمێ:[٢]
| ناوى شارستان | ژمارەی دانیشتووان | ڕیزبەندی دانیشتووان | ڕووبەر | ڕیزبەندی ڕووبەر | زمانەکان |
|---|---|---|---|---|---|
| شارستانی بۆکان | ٢٢٤٬٦٢٨ | ٤ | ٢٬٥٤١ | ٦ | کوردیی ناوەندی |
| شارستانی پۆلدەشت | ٤٢٬٠٧١ | ١٧ | کوردیی باکووری، ئازەربایجانی | ||
| شارستانی پیرانشار | ١٢٣٬٦٣٩ | ٧ | ٢٬٢٥٩ | ٨ | کوردیی ناوەندی |
| شارستانی تەکاب | ٧٨٬١٢٢ | ١٢ | ٢٬٥٢٣ | ٧ | کوردیی ناوەندی، ئازەربایجانی |
| شارستانی چاڵدێران | ٤٦٬٣٩٨ | ١٥ | ١٬٩٧٥ | ١١ | کوردیی باکووری، ئازەربایجانی |
| شارستانی چایپارە | ٤٣٬٢٠٦ | ١٦ | ٩٤٠ | ١٥ | کوردیی باکووری، ئازەربایجانی |
| شارستانی خۆی | ٣٥٤٬٣٠٩ | ٢ | ٥٬٥٦١ | ١ | ئازەربایجانی، کوردیی باکووری |
| شارستانی ساینقەڵا | ٩١٬١١٣ | ١٠ | ٢٬١٤٤ | ١٠ | کوردیی ناوەندی، ئازەربایجانی |
| شارستانی سەردەشت | ١١١٬٥٩٠ | ٩ | ١٬٤١١ | ١٢ | کوردیی ناوەندی |
| شارستانی سەڵماس | ١٩٢٬٥٩١ | ٦ | ٢٬٥٤٤ | ٥ | کوردیی باکووری، ئازەربایجانی |
| شارستانی شنۆ | ٧٠٬٠٣٠ | ١٣ | ١٬١٩٣ | ١٣ | کوردیی ناوەندی |
| شارستانی شەوت | ٥٢٬٥١٩ | ١٤ | ۹۳۱ | ۱۷ | کوردیی باکووری، ئازەربایجانی |
| شارستانی ماکۆ | ٨٨٬٨٦٣ | ١١ | ٤٬٣٣٥ | ٣ | ئازەربایجانی، کوردیی باکووری |
| شارستانی مەھاباد | ٢١٥٬٥٢٩ | ٥ | ٢٬٥٩٢ | ٤ | کوردیی ناوەندی |
| شارستانی میاندواو | ٢٦٠٬٦٢٨ | ٣ | ٢٬٢٣٣ | ٩ | ئازەربایجانی، کوردیی ناوەندی |
| شارستانی نه‌غه‌ده | ١٢١٬٦٠٢ | ٨ | ١٬٠٥٠ | ١٤ | کوردیی ناوەندی، ئازەربایجانی |
| شارستانی ورمێ | ٩٦٣٬٧٣٨ | ١ | ٥٬٢٥١ | ٢ | کوردیی (باکووری،ناوەندی)، ئازەربایجانی |
دانیشتووان[دەستکاری]
دانیشتووانی کورد لەم پارێزگایەدا بە سێ شێوەزاری سەرەکی قسەدەکەن: کوردیی باکووری (کورمانجی) لە شارەکانی ماکۆ تا ورمێ و کوردیی ناوەندی (سۆرانی) لە موکریاندا لەشنۆ تا بۆکان کوردی باشووری (کەڵهوری) لە شارکانی تیکاب و ساینقه ڵا وهەروەها هەندێکیش له بۆکان ژیان به سەر دەبەن. شارکانی بۆکان ومەهاباد و شنۆ و پیرانشار و زەردەشت(سەردەشت) سەدتاسەد کوردن.
دابەشبوونی ھۆزە کوردییەکان لە باکوورەوە بەرەو باشوور بەم شێوەیەیە: جەلالی، میلان، ھەیدەران، شکاک، بەگزادە، برادۆست، ھەرکی، بریاجی، ملکاری ،زەرزا، بائۆمەر، مامەش، گەورک، مەنگوڕ، پیران، چەرداوڕۆکان لەک و ھەوشار کورد لە ناوچەی هەوشار[٣]. ھۆزە ئازەریە تورکزمانەکانیش بریتین لە ئەفشار (کە لە کرمان و خوراسانەوە راگوێزراون) و قەرەپەپاخ (کە لە قەوقازەوە ھاتوون). ئاشووری و ئەرمەنییەکانیش دانیشتووی دێرینی ئەم پارێزگایەن.[٤]
زۆرینەی دانیشتوانی پارێزگای ورمێ کوردن بەرێژەی ٪۴۸،۱۳ وە ئازەری بەرێژەی ٪۴۷،۷۶ وە کورەسوننی بەرێژەی ٪ ۲،۳۲ ئەوانی تر بەرێژەی ٪ ۱،۷۹. [٥]
سەرچاوەکان[دەستکاری]
- ^ تاریخ حاکمان و تاریخ محکومان: روایت اسکندربیگ از دمدم Archived ٢٧ی شوباتی ٢٠٠٩, لە وەیبەک مەشین.
- ^ "ناوەندی ئاماری ئێران، فایلی PDFی ئەنجامەکانی سەرژمێریی ساڵی ٢٠١١" (PDF). لە ڕەسەن (PDF)ەوە ئەرشیڤ کراوە لە ٣ی تەممووزی ٢٠١٤. لە ڕێکەوتی ٢ی ئەیلوولی ٢٠١٢ ھێنراوە.
- ^ ایل‌ھا و طایفەھای عشایری کرد ایران. علی میرنیا. ناشر نسل دانش. ایران. ۱۳۶۸
- ^ Keith Stanley McLachlan, The Boundaries of Modern Iran, UCL Press, 1994, P 55
- ^ www.facebook.com/suleyman.chukeli
| شارستانەکان و شارەکان |
|  |
|---|---|---|
| بابەتی گەشتیاری | ||
ناوەند: ورمێ | ||
ئازەربایجانی ڕۆژھەڵات - ئازەربایجانی ڕۆژاوا - ئەردەوێڵ - ئەسفەھان - ئەلبورز - ئیلام - بووشەھر - تاران - چوارمەحاڵ و بەختیاری - خۆراسانی ڕەزەوی - خۆراسانی باشوور - خۆراسانی باکوور - خووزستان - زەنگان - سمنان - سێستان و بەلۆچستان - فارس - قەزوین - قوم - کوردستان - کرمان - کرماشان - کۆھگیلوویە و بۆیرەحمەد - گوڵستان - گێڵان - لوڕستان - مازەندەران - مەرکەزی - ھورمزگان - ھەمەدان - یەزد |  | |
