پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا

پارێزگای ورمێ

پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا یان پارێزگای ورمێ (بە فارسی: استان آذربایجان غربی‎) یەکێک لە پارێزگاکانی رۆژھەڵاتی کوردستانە. ناوەندەکەی شاری ورمێیە و دوو نەتەوەی سەرەکی تێیدا دەژین کە لە کورد و ئازەری پێکھاتوون. ئەو پارێزگایە لەگەڵ باشوور و باکووری کوردستان ھاوسنوورە.

مێژوو

کاتی سەرھەڵدانی دەوڵەتی سەفەوی لە ئێراندا، بەشێکی ورمێ بەدەستی میرانی برادۆستەوە بوو.^[١] لە شاری خۆییش میرانی دومبولی بە ڕەگەز کورد حوکمڕانی شاریان دەکرد. کە شاعەبباسی گەورە بە یارمەتی تورکمانی ئەفشار ھاوردە، ھێرشی بردە سەر قەڵای دمدمی پێگەی میرانی برادۆست، قەڵاکە داگیرکرا و ئەمیرخانی برادۆست لە ناوبرا. دوای ئەم شەڕە خوێناوییە حوکمڕانیی ئەم شارە و دەوروبەری درا بە ھۆزی ئەفشار و دواتر بۆ بەرپەرچدانەوەی ھێرشی کوردی بڵباس ھۆزی قەرەپەپاخیش ھێنرانە دەشتی سندوس و نەغەدە. شۆرشەکانی شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری و سمکۆی شکاک دوو بەرسەرھاتی گرنگ بوون کە کوشتاری خوێناوی و ماڵوێرانیی بەدووای خۆی ھێنا. لە شەڕی جیھانیی یەکەمدا بە پلانێکی نھێنی ماڕشەممونی ئاشووری بە دەستی سمکۆوە کوژرا و ئاشووپی نێوان کورد و ئاشووری زیانێکی گەورەتری بە ھەرێمەکە گەیاند.

کۆماری کوردستان

وتاری سەرەکی: کۆماری مەھاباد

لە دوای شەڕی جیھانیی دووەم کاتێک لەشکری سۆڤیەت باکووری ئێرانی داگیرکرد کورد و تورکی ئازەری بە پشتگیری سۆڤیەت ئیعلانی دوو کۆماری ئازادیان کرد لە مەھاباد و تەورێز. قازی محەممەد یەکەم و دوایین سەرکردەی ئەم کۆمارە بوو و ھەر لە مەھابادیش بە فرمانی ڕەزاشای پەھلەوی لە سێدارەدرا. یەکەم ڕاگەیاندنی پارتی دیموکراتی کوردستان ھەر لە ڕۆژگاری کۆماری مەھاباد بوو.

دابەشکاری و ئامار

پارێزگای ورمێ لە ١٧ شارستان، ٤٢ شار، ٤٤ ناوچە و ١٤٢ گوند پێکھاتووە. ئامارەکانی پارێزگای ورمێ:^[٢]

ناوی شارستان	ژمارەی دانیشتووان	ڕیزبەندی دانیشتووان	ڕووبەر	ڕیزبەندی ڕووبەر	زمانەکان
شارستانی بۆکان	٢٢٤٬٦٢٨	٤	٢٬٥٤١	٦	کوردیی ناوەندی
شارستانی پۆلدەشت	٤٢٬٠٧١	١٧			کوردیی باکووری، ئازەربایجانی
شارستانی پیرانشار	١٢٣٬٦٣٩	٧	٢٬٢٥٩	٨	کوردیی ناوەندی
شارستانی تەکاب	٧٨٬١٢٢	١٢	٢٬٥٢٣	٧	کوردیی ناوەندی، ئازەربایجانی
شارستانی چاڵدێران	٤٦٬٣٩٨	١٥	١٬٩٧٥	١١	کوردیی باکووری، ئازەربایجانی
شارستانی چایپارە	٤٣٬٢٠٦	١٦	٩٤٠	١٥	کوردیی باکووری، ئازەربایجانی
شارستانی خۆی	٣٥٤٬٣٠٩	٢	٥٬٥٦١	١	ئازەربایجانی، کوردیی باکووری
شارستانی ساینقەڵا	٩١٬١١٣	١٠	٢٬١٤٤	١٠	کوردیی ناوەندی، ئازەربایجانی
شارستانی سەردەشت	١١١٬٥٩٠	٩	١٬٤١١	١٢	کوردیی ناوەندی
شارستانی سەڵماس	١٩٢٬٥٩١	٦	٢٬٥٤٤	٥	کوردیی باکووری، ئازەربایجانی
شارستانی شنۆ	٧٠٬٠٣٠	١٣	١٬١٩٣	١٣	کوردیی ناوەندی
شارستانی شەوت	٥٢٬٥١٩	١٤	٩٣١	١٧	کوردیی باکووری، ئازەربایجانی
شارستانی ماکۆ	٨٨٬٨٦٣	١١	٤٬٣٣٥	٣	ئازەربایجانی، کوردیی باکووری
شارستانی مەھاباد	٢١٥٬٥٢٩	٥	٢٬٥٩٢	٤	کوردیی ناوەندی
شارستانی میاندواو	٢٦٠٬٦٢٨	٣	٢٬٢٣٣	٩	ئازەربایجانی، کوردیی ناوەندی
شارستانی نەغەدە	١٢١٬٦٠٢	٨	١٬٠٥٠	١٤	کوردیی ناوەندی، ئازەربایجانی
شارستانی ورمێ	٩٦٣٬٧٣٨	١	٥٬٢٥١	٢	کوردیی (باکووری، ناوەندی)، ئازەربایجانی

دانیشتووان

دانیشتووانی کورد لەم پارێزگایەدا بە سێ شێوەزاری سەرەکی قسەدەکەن: کوردیی باکووری (کورمانجی) لە شارەکانی ماکۆ تا ورمێ و کوردیی ناوەندی (سۆرانی) لە موکریاندا لەشنۆ تا بۆکان کوردیی باشووری (کەڵھوری) لە شارکانی تیکاب و ساینقەڵا و ھەروەھا ھەندێکیش لە بۆکان ژیان بەسەر دەبەن. شارکانی بۆکان ومەھاباد و شنۆ و پیرانشار و زەردەشت (سەردەشت) سەدتاسەد کوردن.

دابەشبوونی ھۆزە کوردییەکان لە باکوورەوە بەرەو باشوور بەم شێوەیەیە: جەلالی، میلان، ھەیدەران، شکاک، بەگزادە، برادۆست، گۆران، بریاجی، ملکاری ،زەرزا، بائۆمەر، مامەش، گەورک، مەنگوڕ، پیران، چەرداوڕۆکان لەک و ھەوشار کورد لە ناوچەی ھەوشار.^[٣] ھۆزە ئازەرییە تورکزمانەکانیش بریتین لە ئەفشار (کە لە کرمان و خوراسانەوە ڕاگوێزراون) و قەرەپەپاخ (کە لە قەوقازەوە ھاتوون). ئاشووری و ئەرمەنییەکانیش دانیشتووی دێرینی ئەم پارێزگایەن.^[٤]

بەپێی لێکۆڵینێک لە ساڵی ٢٠١٠ دانیشتووانی پارێزگای ورمێ بە ئەم شێوازەی بوون؛ (ھەر چەند دروستیی ئەم لێکۆڵینە بە چاکی دیار نییە)

پێکھاتەی پارێزگای ورمێ لە ٢٠١٠^[٥]
پێکھاتە			ڕێژەی سەدی
کورد			٧٦٫٢٪
ئازەری			٢١٫٧٪
فارس			٠٫٨٪
عەرەب			٠٫٢٪
ئەوانی تر			١٫٤٪

سەرچاوەکان

^ تاریخ حاکمان و تاریخ محکومان: روایت اسکندربیگ از دمدم Archived ٢٧ی شوباتی ٢٠٠٩, لە وەیبەک مەشین.
^ "ناوەندی ئاماری ئێران، فایلی PDFی ئەنجامەکانی سەرژمێریی ساڵی ٢٠١١" (PDF). Archived from the original (PDF) on ٣ی تەممووزی ٢٠١٤. Retrieved ٢ی ئەیلوولی ٢٠١٢. Check date values in: |access-date=, |archive-date= (help)
^ ایل‌ھا و طایفەھای عشایری کرد ایران. علی میرنیا. ناشر نسل دانش. ایران. ۱۳۶۸
^ Keith Stanley McLachlan, The Boundaries of Modern Iran, UCL Press, 1994, P 55
^ وزارت کشور Archived ۱۵ آوریل ۲۰۱۰, لە وەیبەک مەشین.، استانداری آذربایجان غربی. معاونت برنامەریزی. بازدید: مارس ۲۰۱۰.

بەستەرە دەرەکییەکان

ڕێبەری کوردی

[1] تاریخ حاکمان و تاریخ محکومان: روایت اسکندربیگ از دمدم Archived ٢٧ی شوباتی ٢٠٠٩, لە وەیبەک مەشین.

[2] "ناوەندی ئاماری ئێران، فایلی PDFی ئەنجامەکانی سەرژمێریی ساڵی ٢٠١١" (PDF). Archived from the original (PDF) on ٣ی تەممووزی ٢٠١٤. Retrieved ٢ی ئەیلوولی ٢٠١٢. Check date values in: |access-date=, |archive-date= (help)

[3] ایل‌ھا و طایفەھای عشایری کرد ایران. علی میرنیا. ناشر نسل دانش. ایران. ۱۳۶۸

[4] Keith Stanley McLachlan, The Boundaries of Modern Iran, UCL Press, 1994, P 55

[zaban-5] وزارت کشور Archived ۱۵ آوریل ۲۰۱۰, لە وەیبەک مەشین.، استانداری آذربایجان غربی. معاونت برنامەریزی. بازدید: مارس ۲۰۱۰.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

ب و د پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا
شارستانەکان و شارەکان	شارستانی بۆکان (بۆکان · قەرەموسالیان) شارستانی پۆلدەشت (پۆلدەشت) شارستانی پیرانشار (پیرانشار · گردەکشانە) شارستانی تیکاب (تیکاب) شارستانی چاڵدێران (سیاھچەشمە · ئاواجیق) شارستانی چایپارە (قەرەزیائەددین) شارستانی خۆی (خۆی · ئێوۆغلی · فیروورەق · زەراوا · کۆتۆل) شارستانی ساینقەڵا (ساینقەڵا · کشاوەرز · مەحمووداوا) شارستانی سەردەشت (سەردەشت · میراوە · ڕەبەت ) شارستانی سەڵماس (سەڵماس · تازەشار) شارستانی شنۆ (شنۆ · نەڵۆس) شارستانی شەوت (شەوت) شارستانی ماکۆ (ماکۆ · بازەرگان) شارستانی مەھاباد (مەھاباد · خەلیفان) شارستانی میاندواو (میاندواو · بارووق · چواربورج) شارستانی نەغەدە (نەغەدە · محەمەدیار) شارستانی ورمێ (ورمێ · سلیڤانا · سێرۆ · قووشچی · نۆشینشار)
بابەتی گەشتیاری	ئەشکەوتی سەھۆڵان ئەنتیکەخانە و کۆشکی باخچەجۆق ئەنتیکەخانەی ورمێ بازاڕی خۆی بەردەنووسی کێلەشین بەنداوی زێڕینەڕو بەنداوی مەھاباد پردی کۆتۆل پیستی سکی خۆشاکوو · تاڤگەی شەڵماش تەپەی حەسەنلوو تەختی سلێمان دەریاچەی ورمێ فەقرەقا قەرەکڵێسا قەڵای بەستام مزگەوتی سەردار مزگەوتی سوور حەوت کانی سوڵتان یاقووب
ناوەند: ورمێ