ڕووحوڵڵا خومەینی

سەید ڕووحوڵڵا خومەینی
سەید ڕووحوڵڵا خومەینی;
لەدایکبوون	٢٤ی ئەیلوولی ١٩٠٢; خومەین، ئێران
مەرگ	٣ی حوزەیرانی ١٩٨٩; تاران، ئێران
ھۆکاری مەرگ	جەڵدەی دڵ
شوێنی گۆڕ	مەزارگەی خومەینی
نەتەوە	ئێرانی
پیشە	ڕێبەری کۆماری ئیسلامیی ئێران
چالاکبوون	١٩٧٩–١٩٨٩
پێش	پۆستەکە دامەزرا -محەممەدڕەزا پەھلەوی وەکوو شای ئێران
پاش	عەلی خامنەیی
ئایین	ئیسلام (شیعە)
ھاوسەر	خەدیجە سەقەفی
مناڵ(ەکان)	٧ لەوانە مستەفا ٬زەھرا، فەریدە و ئەحمەد
وێبگە	imam-khomeini.ir
واژوو

سەید ڕووحوڵڵا موستەفەوی خومەینی (بە فارسی: سید ڕوحاللە موسوی خمینی‎؛ ٢٤ی ئەیلوولی ١٩٠٢ لە خومەین – ٣ی حوزەیرانی ١٩٨٩ لە تاران)، ناسراو بە ئایەتوڵڵا خومەینی یان ئیمام خومەینی، پێشەوا، نووسەر، شاعیر و مەرجەعێکی تەقلیدی شیعەی ئێرانی بوو، کە وەکوو دامەزرێنەر و یەکەمین ڕێبەری کۆماری ئیسلامیی ئێران ھەتا دواڕۆژی ژیانی لەسەر کار بوو. خومەینی یەکێک لە ڕێبەرانی جەماوەری ئێران بوو کە لە ڕووخانی ڕژێمی پەھلەوی و سەرکەوتنی شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێراندا ڕۆڵی سەرەکی ھەبوو.^[١]^[٢]

خومەینی لە مەدرەسە فیقە و فەلسەفەی ئیسلامی و عیرفانی خوێندووە و لە ساڵی ١٣١٣دا گەیشتووەتە ئیجتیھاد. بە گوتەی ساواک مۆڵەتی ئیجتیھادەکەی لە عەبدولکەریم حائری یەزدی وەرگرتووە بەپێی وەشانێکی دیکە نەیکردووە ئیجتیھاد لە ھیچ کەسێک داوای مۆڵەتی نەکردووە و مۆڵەتی لەو شێوەیەی بە کەس نەداوە. دژی سیاسەتەکانی محەممەدڕەزا پەھلەوی بەتایبەت شۆڕشی سپی و پێدانی مافی دەنگدان بە ژنان لەلایەن شاوە خەباتی کردووە و بەھۆی تۆمەتبارکردنی شا بە پەیڕەوکردنی سیاسەتەکانی ئیسرائیل و ئەمریکا لە ساڵی ١٣٤٢، بۆ ماوەی ١٠ مانگ زیندانی کرا^[٣] و ساڵی دواتر، بەھۆی وتارەکانی دژی تەسلیمبوون بە ڕاوێژکارە سەربازییەکانی ئەمریکا، دەربەدەر کرا، سەرکردایەتی ئیسلامییەکان و ئۆپۆزسیۆنی کرد و دەستی کرد بە داڕشتنی تیۆری دەسەڵاتی ئایینی - کە بنەماکانی تا شۆڕش بۆ خەڵک بە نادیاری مانەوە - لە ڕۆژانی کۆتاییدا کە بەرەو سەرکەوتنی شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران، وەک ڕێبەرەکەی، شورای شۆڕشگێڕی و حکوومەتی کاتی پێکھێنا. لە ١٢ی ڕێبەندان ١٣٥٧، خومەینی گەڕایەوە بۆ ئێران و لە ٢٢ی ڕێبەندان شۆڕشەکە سەرکەوتنی بەدەستھێنا.

ساڵانی سەرەتایی[دەستکاری]

پاشخان[دەستکاری]

ڕوحوڵڵا خومەینی لە ڕەچەڵەکی خاوەن زەوییە بچووکەکان و پیاوانی ئایینی و بازرگانەکانەوە ھاتووە.^[٤] باوباپیرانی بەرەو کۆتایی سەدەی ١٨ لە ماڵە ڕەسەنەکەیانەوە لە نیشاپور لە پارێزگای خۆراسان لە باکووری ڕۆژھەڵاتی ئێران بۆ مانەوەیەکی کورت بۆ شانشینی ئاواد کە ناوچەیەکە لە ویلایەتی مۆدێرن ئۆتار پرادێش لە ھیندستان کە فەرمانڕەواکانی موسڵمانی شیعە دوازدە ئیمامی بە ڕەچەڵەک فارس بوون کۆچیان کردووە.^[٥]^[٦]^[٧]^[٨] لە ماوەی حوکمڕانییەکەیاندا بە شێوەیەکی بەرفراوان بانگھێشتی ژمارەیەکی بەردەوام لە زانایانی فارسی، شاعیر، دادوەر، تەلارساز و وێنەکێشیان کرد.^[٨] لە کۆتاییدا خێزانەکەی لە شارۆچکەیەکی بچووک لە کینتور، نزیک لوکناو پایتەختی ئاوەد نیشتەجێ بوون.^[٩]^[١٠]^[١١]^[١٢] باپیرەی خومەینی، سەید ئەحمەد موسەوی ھیندی، لە کینتوور لەدایکبووە.^[١٠]^[١٢] لە ساڵی ١٨٣٠ لێنۆی بەجێھێشت بۆ سەردان کردنی گۆڕی عەلی کوڕی ئەبووتاڵیب لە نەجەف، عێراقی عوسمانی (عێراقی ئێستا) و ھەرگیز نەگەڕایەوە. بە گوتەی مۆین ئەم کۆچکردنە بۆ دەربازبوون بوون لە بڵاوبوونەوەی دەسەڵاتی بەریتانیا لە ھیندستان بوو. لە ساڵی ١٨٣٤ سەید ئەحمەد موسەوی ھیندی سەردانی ئێرانی کرد و لە ساڵی ١٨٣٩ لە خومەین نیشتەجێ بوو. ھەرچەندە لە ئێران مایەوە و نیشتەجێ بوو، بەڵام بەردەوام بە ناوی ھیندی ناسراوە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ مانەوەی لە ھیندستان و تەنانەت ڕوحوڵڵا خومەینی لە ھەندێک لە غەزەلەکانیدا زمانی ھیندی وەک ناوی قەڵەم بەکارھێناوە. باپیری خومەینی، میرزا ئەحمەد موجتەھید خونساری، ئەو پیاوە ئایینییە بوو کە لە کاتی ناڕەزایەتی تووتندا فەتوای قەدەغەکردنی بەکارھێنانی تووتنی دەرکرد.^[١٣]^[١٤]

منداڵی[دەستکاری]

بەپێی بەڵگەنامەی لەدایکبوونی، ڕوحوڵڵا موسەوی خومەینی کە ناوی یەکەمی بە واتای «ڕۆحی خوا» دێت، لە ١٧ی گوڵانی ١٩٠٠ لە خومەین سەر بە پارێزگای مەرکەزی لەدایک بووە ھەرچەندە مورتەزای برای (دواتر بە ئایەتوڵڵا پەسەندی دە ناسراوە) ڕۆژی لەدایکبوونی خۆی لە ٢٤ی ڕەزبەری ١٩٠٢ ساڵیادی لەدایکبوونی کچی محمد، فاتیمە دادەنێت .^[١٥]^[١٦] دوای کوژرانی باوکی، زیاتر لە دوو ساڵ دوای لەدایکبوونی لە ساڵی ١٩٠٣، لەلایەن خاڵۆزایییەوە پەروەردە کزا. ڕووحوڵڵا لە تەمەنی شەش ساڵییەوە دەستی بە خوێندنی سەرەتایی قورئان و فارسی کرد. ساڵی دواتر دەستی کرد بە خوێندن لە قوتابخانەیەکی ناوچەکە، لەوێ فێری ئایین و نۆحە خانی (خوێندنەوەی ماتەمینی) و بابەتەکانی تری نەریتی بوو. بە درێژایی تەمەنی منداڵی بە ھاوکاری خزم و کەسوکاری لەوان جەعفەر ئامۆزای دایکی و مۆرتەزا پەسەندی دە برا گەورەکەی درێژە بە خوێندنی ئایینی دا.

پەروەردە و وانەوتنەوە[دەستکاری]

لەدوای جەنگی جیھانی یەکەم، ڕێکخستن کرا بۆ ئەوەی لە مەدرەسەی ئیسلامی لە ئەسفەھان بخوێنێت، بەڵام لەبری ئەوە چوو بۆ مەدرەسەی ئەراک. خرایە ژێر سەرکردایەتی ئایەتوڵڵا عەبدولکەریم حائری یەزدی. خومەینی لە ساڵی ١٩٢٠دا ڕووی لە شاری ئەراک کرد و دەستی بە خوێندن کرد. ساڵی دواتر ئایەتوڵڵا حانری یەزدی گواسترایەوە بۆ مەدرەسەی ئیسلامی لە شاری قوم لە باشووری ڕۆژاوای تاران و قوتابییەکانی بانگھێشت کرد بۆ شوێنکەوتن. خومەینی بانگھێشتەکەی قبوڵ کرد و لە قوتابخانەی دار ئەلشەفا لە قوم نیشتەجێ بوو. لێکۆڵینەوەکانی خومەینی بریتی بوون لە شەریعەتی ئیسلامی (شەریعەت) و فیقھی (فیقھ)، بەڵام تا ئەو کاتە خومەینی حەزێکی لە شیعر و فەلسەفە (عیرفان)یشی بەدەستھێنابوو. کەواتە خومەینی لەگەڵ گەیشتن بە قوم داوای ڕێنوێنی لە میرزا عەلی ئەکبەر یەزدی زانای فەلسەفە و عیرفان دەکات. یەزدی لە ساڵی ١٩٢٤ کۆچی دوایی کرد، بەڵام خومەینی لەگەڵ دوو مامۆستای دیکە بە ناوەکانی جەواد عەقا مەلەکی تەبریزی و ڕافیعی قەزوین بەردەوام بوو لە پەیڕەوکردنی حەز و ئارەزووی فەلسەفە؛ بەڵام ڕەنگە گەورەترین کاریگەری لەسەر خومەینی مامۆستایەکی دیکە بووبێت بە ناوی میرزا محمد عەلی شەھابادی و عیرفانی مێژوویی سۆفی، لەوانە مەلا سەدرا و ئیبن عەرەبی. خومەینی فەلسەفەی یۆنانی کۆنی خوێندووە و ھەم لەژێر کاریگەری ھەردوو فەلسەفەی ئەرستۆ کە بە دامەزرێنەری ژیربێژی سەیری دەکرد^[١٧] و ھەم ئەفلاتوون کە بۆچوونەکانی «لە بواری خودایی» دا بە «گۆڕ و پتەو» دەزانی بە شێوەیەکی سەرەکی لەژێر کاریگەری ئیبن سینا و مەلا سەدرا بوو.^[١٨]^[١٧]

لایەنە سیاسییەکان[دەستکاری]

زۆرجار وانەوتنەوەکانی لە مەدرەسەدا لەسەر گرنگی ئایین بۆ پرسە کۆمەڵایەتی و سیاسییە پراکتیکییەکانی ئەو سەردەمە بوو، ھەروەھا لە چلەکانی سەدەی ڕابردوودا دژی سیکولاریزم کاری دەکرد. خومەینی ھەروەھا بەھای دا بە ئامانجی ئیسلامییەکان وەک شێخ فەزلوڵڵا نوری و ئەبولقاسم کاشانی. خومەینی فەزلوڵڵا نوری وەک «کەسایەتییەکی پاڵەوان» دەبینی و ناڕەزایەتییەکانی خۆی بە دەستوور و دەسەڵاتی سیکولار لە ئەنجامی ناڕەزایەتییەکانی نوری دژی دەستووری ساڵی ١٩٠٧ دانا.^[١٩]^[٢٠]^[٢١]

سەرچاوەکان[دەستکاری]

^ http://www.iranchamber.com/history/rkhomeini/ayatollah_khomeini.php
^ http://www.britannica.com/eb/article-32981
^ YJC, خبرگزاری باشگاە خبرنگاران. "از ماجرای دستگیری امام خمینی (ڕە) در 15 خرداد 42 تا قیامی کە ڕنگ خون گرفت". yjc.ir/fa (بە فارسی). تاران. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |2= (help); Text "آخرین اخبار ایران و جھان" ignored (help)
^ Abrahamian, Ervand (1989). Radical Islam: The Iranian Mojahedin. I.B. Tauris. p. 20. ISBN 1-85043-077-2.
^ Algar, Hamid (2010). "A short biography". In Koya, Abdar Rahman (ed.). Imam Khomeini: Life, Thought and Legacy. Islamic Book Trust. p. 19. ISBN 978-9675062254.
^ Sacred space and holy war: the politics, culture and history of Shi'ite Islam by Juan Ricardo Cole
^ Art and culture: endeavours in interpretation by Ahsan Jan Qaisar, Som Prakash Verma, Mohammad Habib
^ ^ئ ^ا Encyclopædia Iranica, "Avadh" 17 May 2017 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە., E. Yarshater
^ Ruhollah Khomeini's brief biography by Hamid Algar
^ ^ئ ^ا From Khomein, A biography of the Ayatollah, 14 June 1999, The Iranian
^ The Columbia world dictionary of Islamism by Olivier Roy, Antoine Sfeir
^ ^ئ ^ا Khomeini: life of the Ayatollah, Volume 1999 by Baqer Moin
^ Staff writer (21 February 2015). "Imam Khomeini's Biography". Archived from the original on 3 April 2019. Retrieved 17 April 2019.
^ Moin, Baqer (2009) [1999]. Khomeini: Life of the Ayatollah. I.B. Tauris. ISBN 978-1-84511-790-0.
^ "Researcher's Note: Ruhollah Khomeini's birth date". Britannica.com. Archived from the original on 12 April 2023.
^ "Ayatollah Khomeini (1900–1989)". BBC History. Retrieved 20 June 2013.
^ ^ئ ^ا "Philosophy as Viewed by Ruhollah Khomeini". www.imamreza.net. Archived from the original on 14 June 2011. Retrieved 19 March 2010. ١٤ی حوزەیرانی ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
^ Kashful-Asrar, p. 33 by Ruhollah Khomeini.
^ Con Coughlin (2009). Khomeini's Ghost: Iran since 1979. Pan MacMillan. ISBN 978-0-230-74310-6.
^ Globalisation, Religion & Development. International Journal of Politics & Economics. 2011. p. 45. ISBN 978-0-9568256-0-5.
^ Hamid Naficy (2011). A Social History of Iranian Cinema, Volume 3: The Islamicate Period, 1978–1984. Duke University Press Books. p. 159. ISBN 978-0-8223-4877-1.

Political offices
پێشوو ناونیشانی نوێ	Supreme Leader of Iran ١٩٧٩–١٩٨٩	جێگر عەلی خامنەیی
Military offices
پێشوو ئەبولحەسەن بەنیسەدر	فەرماندەی گشتی ھێزە چەکدارەکانی ئێران ١٩٨١–١٩٨٩	جێگر عەلی خامنەیی

[1] ttp://www.iranchamber.com/history/rkhomeini/ayatollah_khomeini.php

[2] ttp://www.britannica.com/eb/article-32981

[3] YJC, خبرگزاری باشگاە خبرنگاران. "از ماجرای دستگیری امام خمینی (ڕە) در 15 خرداد 42 تا قیامی کە ڕنگ خون گرفت". yjc.ir/fa (بە فارسی). تاران. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |2= (help); Text "آخرین اخبار ایران و جھان" ignored (help)

[4] Abrahamian, Ervand (1989). Radical Islam: The Iranian Mojahedin. I.B. Tauris. p. 20. ISBN 1-85043-077-2.

[5] Algar, Hamid (2010). "A short biography". In Koya, Abdar Rahman (ed.). Imam Khomeini: Life, Thought and Legacy. Islamic Book Trust. p. 19. ISBN 978-9675062254.

[6] Sacred space and holy war: the politics, culture and history of Shi'ite Islam by Juan Ricardo Cole

[7] Art and culture: endeavours in interpretation by Ahsan Jan Qaisar, Som Prakash Verma, Mohammad Habib

[Avadh-8] ئ ^ا Encyclopædia Iranica, "Avadh" 17 May 2017 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە., E. Yarshater

[Hamid-9] Ruhollah Khomeini's brief biography by Hamid Algar

[Iranian-10] ئ ^ا From Khomein, A biography of the Ayatollah, 14 June 1999, The Iranian

[11] The Columbia world dictionary of Islamism by Olivier Roy, Antoine Sfeir

[Moin1999-12] ئ ^ا Khomeini: life of the Ayatollah, Volume 1999 by Baqer Moin

[13] Staff writer (21 February 2015). "Imam Khomeini's Biography". Archived from the original on 3 April 2019. Retrieved 17 April 2019.

[14] Moin, Baqer (2009) [1999]. Khomeini: Life of the Ayatollah. I.B. Tauris. ISBN 978-1-84511-790-0.

[15] "Researcher's Note: Ruhollah Khomeini's birth date". Britannica.com. Archived from the original on 12 April 2023.

[16] "Ayatollah Khomeini (1900–1989)". BBC History. Retrieved 20 June 2013.

[imamreza-17] ئ ^ا "Philosophy as Viewed by Ruhollah Khomeini". www.imamreza.net. Archived from the original on 14 June 2011. Retrieved 19 March 2010. ١٤ی حوزەیرانی ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

[18] Kashful-Asrar, p. 33 by Ruhollah Khomeini.

[19] Con Coughlin (2009). Khomeini's Ghost: Iran since 1979. Pan MacMillan. ISBN 978-0-230-74310-6.

[20] Globalisation, Religion & Development. International Journal of Politics & Economics. 2011. p. 45. ISBN 978-0-9568256-0-5.

[21] Hamid Naficy (2011). A Social History of Iranian Cinema, Volume 3: The Islamicate Period, 1978–1984. Duke University Press Books. p. 159. ISBN 978-0-8223-4877-1.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]

[١٠]

[١١]

[١٢]

[١٣]

[١٤]

[١٥]

[١٦]

[١٧]

[١٨]

[١٩]

[٢٠]

[٢١]