زمانە ئێرانییەکان

لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
(لە زمانه‌ ئێرانیه‌کانەوە ڕەوانە کراوە)
Genetic division of Iranic languages
پەڕگە:Iranian-languages-map.jpg
بەربڵاوی زمانە ئێرانییەکان

زمانە ئێرانییەکان (بە ئینگلیزی: Iranian or Iranic languages) کۆمەڵێک زمانن کە سەر بە بنەماڵەی زمانە ھیندوئەورووپایییەکانن. زمانە ئێرانییەکان لە سێ سەردەمی کۆن، ناوین و نوێ تاوتوێ دەکرێن. ئەو زمانانەی کە لە سەردەمی ھاوچەرخدا ھێشتا بەکار دێن پیان دەوترێت زمانە ئێرانیکە نوێکان کە خۆیان دوو بەشن: بەشی ڕۆژھەڵات و بەشی ڕۆژاوا. زمانەکانی کوردی، لوڕی، فارسی، گیلەکی، مازەندەرانی، ئۆسێتی و ئەوانەی تر، لە بنەماڵەی زمانەکانی ئێرانیی ڕۆژاوان.[١]

دەستەواژە[دەستکاری]

دەستەواژەی ئێرانی (Iranian یان Iranic) بە ھەر زمانێک دەگوترێت کە لە ڕەچەڵەکی زمانی ئێرانیی وەرین بەدی ھاتبێت.

ھەندێک لە لێکۆڵەران وەکوو جان پێری باوەریان بەوەیە کە دەستەواژەی ئێرانیک (Iranic) وەکوو دەستەواژەیەکی مرۆڤناسانە بۆ بنەماڵەی زمانییەکە و ئەو گرووپە ئیتنیکەکان کە ژێری ئەو پۆلێنبەندی دەکرێن و زۆربەیان لە دەرەوەی وڵاتی ئێستاکەی ئێراندان شیاوترە، چۆنکە وشەی ئیرانی Iranian وڵاتێکی دیاریکراوە و ئەم وشە بۆ ھەر شتێک باشە کە لەو وڵاتەدا بێت. جان پێری ئەم وشەیە بەپێی جیاوازیی لەنێوان دەستەواژەکانی وەکوو ژرمەن و ژرمەنیک یان تورکی و تورکیک بە کار دەبات.

یەکەم جار دەستەواژەی بنەماڵەی زمانیی ئێرانیی لەلایەن کریستیەن لاسێن لە ساڵی ١٨٣٦ بەکاربراوە. لە ساڵی ١٨٧٨ ڕۆبێرت نیدھام کاست دەستەواژەی ئێرانو-ئاریانی بەکاربرد. ھەروەھا ڕۆژھەڵاتناسانێک وەکوو جۆرج ئابراھام گریەرسۆن و ماکس موولەر دەستەواژەی ئێرانو-ئاریانیان بۆ ئاماژە بە ئێران لە بەرامبەری دەستەواژەی ھیندو-ئاریانی دانا. لە ساڵانی دوایی ھەندێک لێکۆلەری زمان بەتایبەت لە ئەڵمانیا ئەم دەستەبەندییەیان دیسانەوە زیندووکردووە.

ئەو زمانانە کە لەژێر دەستەواژەی ئێرانی پۆلێنبەندی کراون، بە نۆڕی خۆیان بەم لقانە دەستەبەندی دەکرێن:

شانەی هەڵسەنگاندنی وشەکان[دەستکاری]

ک. سۆرانی ک. کورمانجی زازاکی پەشتۆ تاتیی ئێران تاڵشی بەلۆچی گیلەکی تەبەری تاتیی قەوقاز لوڕی فارسی پاڵەوی پارتی پارسیی کۆن ئاڤێستایی ئۆسێتی
ciwan, nayab rind, delal, bedew, xweşik rınd, xasek x̌kūlay, x̌āista xojir Khās , richin dorr, soherâ, mah rang, sharr, juwān xujir, xojir xoşgel, xojir güzəl, ziba, qəşəng qəşaŋ, xoşgel zibā/xuš-čehr(e)/xoşgel(ak)/ghashanq/najib hučihr, hužihr hužihr naiba vahu-, srîra ræsughd
xwên xwîn, xûn goni wīna xevn xun hon Xun xun xun xī(n) xūn xōn gōxan vohuni- tug
nan nan nan, non ḍoḍəi, məṛəi nun nun nān, nagan nown nun nun nu(n) nān nān nān dzul
/anîn, hawerdin, hênan anîn ardene (rā)wṛəl vârden, biyordon varde âurten, yārag, ārag havardən, hardən, avardən biyârden avardən o(v)erden, āwurdan, biyār ("(you) bring!") āwurdan, āwāy-, āwar-, bar- āwāy-, āwar-, bar- bara- bara, bar- xæssyn
bira bira bıra wror bərâr bira, boli brāt, brās berær, barâr birâr birar berar barādar brād, brâdar brād, brādar brātar brātar- æfsymær
hatin, were hatin, were, ameyene rā tləl biyâmiyan ome āhag, āyag, hatin hamæn, amown biyamona, enen, biyâmuen amarən umae(n) āmadan āmadan, awar awar, čām āy-, āgam āgam- cæwyn
giryan, girîn girîn bermayene žəṛəl bərma berame, bame greewag, grehten burme birme girəstən gerevesen, gereva gerīstan/gerīye griy-, bram- barmâdan kæwyn
tarî/tarîk tarî tari skəṇ, skaṇ, tyara ul, gur, târica, târek toki tār tariki tārīk tārīk, tār tārīg/k tārīg, tārēn tārīk sâmahe, sâma tar
kîj, kiç, kenîşk, düet (pehlewanî) dot, keç keyne, çêne/çêneke lūr titiye, dətar kinə, kila dohtir, duttag lâku, kowr, kijâ(


(girl) dətər (daughter)

kîjâ(girl), deter (daughter) duxtər doxter doxtar duxtar duxt, duxtar duxδar čyzg (Iron), kizgæ (Digor)
řoj roj roce, roje, roze wrəd͡z (rwəd͡z) revj, ruz ruj roç ruj ruz, ruj ruz ru rūz rōz raucah- raocah- bon
kirdin kirin kerdene kawəl kardan, kordan karde kanag, kurtin gudən, kudən hâkerden saxtən kerde kardan kardan kartan kạrta- kәrәta- kænyn
derge/derke, derga derî ber, keyber, çêber wər darvâca dar, gelo, darwāzag bər dar, loş dər dər, dar dar dar dar, bar duvara- dvara- dwar
mirdin mirin merdene mrəl bamarden marde mireg, murten murdən bamerden mürdən morde mordan murdan mạriya- mar- mælyn
ker, gwêdirêj ker her xər astar, xar hə, hər har, her, kar xar xar xər xər xar xar xæræg
xwardin xwarin werdene xwāṛə, xurāk / xwaṛəl harden harde warag, warâk, wārten xowrdən xerâk / baxârden xardən harde xordan / xurāk parwarz / xwâr, xwardīg parwarz / xwâr hareθra / ad-, at- xærinag
hêk/hêlke, tum hêk hak, akk hagəi merqâna, karxâ morqana, uyə heyg, heyk, ā morg merqâne, tîm, balî xaykərg xā'a toxm, xāya ("testicle") toxmag, xâyag taoxmag, xâyag taoxma- ajk
zemîn, zewî, ʿerz, erd erd, zevî erd d͡zməka (md͡zəka) zemin zamin zemin, degār zəmi, gel zamîn, bene xari zemi zamīn zamīg zamīg zam- zãm, zam, zem zæxx
êware êvar şan māx̌ām (māš̥ām) nomâzyar, nomâšon shav begáh nemâşun şangum evāra begáh ēvārag êbêrag izær
çaw/çaş çav çım stərga coš čaş,gelgan cham, chem çum çəş, bəj çüm tīya, çaş čashm čašm čašm čaša- čašman- cæst
bawk, bab, babe bav, bab pi, pêr plār piyar, piya, dada piya, lala, po pet, pes piyer, per pîyer, per piyər bua pedar, bābā pidar pid pitar pitar fyd
tirs tirs ters wēra (yara), bēra târs tars turs, terseg barmas taşe-vaşe, tars tərsi ters tars, harās tars tars tạrsa- tares- tas
desgîran,xwşavest dergistî waşti čənghol [masculine], čənghəla [feminine] numzâ nomja nāmzād nowmzəd numze nükürdə nāmzād - - usag
xwş xweş weş, hewl x̌a (š̥a), səm xojir, xar xoş wash, hosh xujir, xojir, xorum xâr, xeş, xojir xuş, xas, xub xu xoš, xūb, beh dārmag srîra xorz, dzæbæx
engust, pence,angus tilî, pêçî engışte/gışte, bêçıke gwəta anquš anqiştə changol, mordâneg, lenkutk angus əngüşt kelek angošt angust dišti- ængwyldz
agir/awir, ahir,ayer agir adır wōr (ōr) taš otaş âch, atesh, âs taş taş ataş taş, gor ātaš, āzar âdur, âtaxsh ādur âç- âtre-/aêsma- art
masî masî mase kəb mâyi moy māhi, māhig mæii mâhî mahi māhi māhi māhig māsyāg masya kæsag
çûn, řoştin, řoyiştin çûn şiayene tləl šiyen, bišiyan şe shoten şown şunen / burden raftən ro ro/şo şow/row ay- ai- ay-, fra-vaz cæwyn
Yezdan, Xwedê, Xuda, Xodê, Xwa(y) Xwedê, Xweda, Xudê Homa/Huma/Oma Xwədāi Xədâ Xıdo Xoda, Hwdâ Xuda Xedâ Xuda xodā Xodā, Izad, Yazdān, Baq Xudā/Yazdān baga- baya- xwycaw
baş, çak, xas baş, rind hewl, rınd, weş x̌ə (š̥ə) xâr, xojir çok zabr, sharr, jowain xujir, xojir, xorum xâr, xeş, xojir xub, xas xu xub, nīkū, beh xūb, nêkog, beh vahu- vohu, vaŋhu- xorz
giya/gya giya, çêre vaş wāx̌ə (wāš̥ə) vâš alaf rem, sabzag vaş vâş güyo sozi, çame sabzeh, giyāh giyâ giya viş urvarâ kærdæg
gewre,mezin mezin, gir gırd/gırs, pil lōy, stər pilla yol, yal, vaz, dıjd mastar, mazan,tuh pila, pile gat, pilla kələ gap bozorg wuzurg, pīl, yal vazraka- uta-, avañt styr
dest, des dest dest lās bâl dast dast das, bâl das, bāl dəs das dast dast dast dasta- zasta- k'ux / arm
ser ser ser sər kalla sə, sər sar, sarag, saghar kalle, sər kalle, sar sər sar sar sar kalli sairi sær
dil/dił/dir(Erbil)/zil dil zerri/zerre zṛə dəl dıl dil, hatyr dil del, zel, zil dül del del dil dil aηhuš zærdæ
asp/hesp/esp, hês(t)ir hesp estor/ostor/astor ās [male], aspa [female] asb, astar asp asp asb, asp asp, as əs asb asb asp, stōr asp, stōr aspa aspa- bæx
mał, xanû, xanig, ghat xanî key/çê kor kiya ka ges, dawâr, log sere, xowne sere, xene xunə huna xāne xânag demâna-, nmâna- xædzar
birsî birçî, birsî (behdînî) vêşan/veyşan lwəga vašnâ, vešir, gesnâ vahşian shudig, shud vəşna, vişta veşnâ gisnə gosna gorosne, goşne gursag, shuy veşnâg
ziman, zuwan ziman zıwan, zon, zuan, zuon, juan, jüan žəba zobun, zəvân zivon zewān, zobān zəvon, zəvân zivun, zebun zuhun zevu zabān zuwān izβān hazâna- hizvā- ævzag
kenîn/pêkenîn, kenîn,xende,xene kenîn huyayene xandəl/xənda xurəsen, xandastan sıre hendag, xandag purxe, xənde rîk, baxendesten xəndə xana xande xande, xand karta Syaoθnâvareza- xudyn
jiyan, jîn jiyan cuye, weşiye žwəndūn, žwənd zindәgi jimon zendegih, zind ziviş, zindegi zindegî, jan həyat zeŋei zendegi, jan zīndagīh, zīwišnīh žīwahr, žīw- gaêm, gaya- card
mêrd, pîyaw, cuwamêr mêr, camêr mêrdek, camêrd/cüamêrd səṛay, mēṛə mardak, miarda merd merd mərd mard(î) mərd piyā mard mard mard martiya- mašîm, mašya adæjmag
mang, heyv meh, heyv aşme, menge (for month) spūgməi (spōẓ̌məi) mâng mang, owşum máh alâtiti, mâ

, ,âma

ma, munek ma māh mâh, mâng, mânk māh māh mâh- måŋha- mæj
dayik dayik, dê may, mar mōr mâr, mâya, nana moa, ma, ina mât, mâs mâr, mær mâr may dā(ya), dāle(ka) mâdar mâdar dayek mâtar mâtar- mad
dem dev fek xūla (xʷəla) duxun, dâ:ân gəv dap dəhən dâhun, lâmîze duhun dam dahân dahân, rumb åŋhânô, âh, åñh dzyx
naw, nêw nav name nūm num nom nâm nowm num num num nâm nâm nâman nãman nom
şew şev şew špa šö, šav şav šap, shaw şow şow şöü şo shab shab xšap- xšap- æxsæv
kirdinewe vekirin akerdene prānistəl vâz-kardan okarde pāch, pabozag va-gudən/kudən vâ-hekârden vakardən vākerde(n) bâz-kardan, va-kardan abâz-kardan, višādag būxtaka- būxta- gom kænyn
aştî, aramî aştî, aramî haşti/aşti rōɣa, t͡sōkāləi dinj aşiş ârâm aşt âştî salaməti, dinci āş(t)i âshti, ârâmeš, ârâmî, sâzish âštih, râmīšn râm, râmīšn šiyâti- râma- fidyddzinad
beraz,goraz beraz xoz/xonz, xınzır soḍər, xənd͡zir (Arabic), xug xu, xuyi, xug xug khug, huk xi xug xuk xūk xūk xwy
cê(cêga), ga cih, geh ca d͡zāi yâga vira ja, jaygah, hend jiga, jige cigə, cə jâh/gâh gâh gâh gâθu- gâtu-, gâtav- ran
xwendin/xwêndin xwendin wendene lwastəl, kōtəl baxânden hande, xwande wánag, wānten xowndən baxinden, baxundesten xundən vane(n) xândan xwândan kæsyn
gutin, witin gotin vatene wayəl vâten, baguten vote gushag, guashten gutən, guftən baowten guftirən, gaf saxtən gute(n) goftan, gap(-zadan) guftan, gōw-, wâxtan gōw- gaub- mrû- dzuryn
xweh, xweşk, xoşk, xuşk, xoyşk xwîşk waye xōr (xʷōr) xâke, xâv, xâxor, xuâr hova gwhâr xâxur, xâxer xâxer xuvar xuar xâhar/xwâhar xwahar x ̌aŋhar- "sister" xo
giçke, qicik, hûr, biçûk biçûk, hûr qıc/qıyt, wırd/werdi kūčnay, waṛ(ū)kay qijel, ruk hırd gwand, hurd kuçe, kuçi, kuji peçik, biçuk, xurd küçük, küşkin, kişgələ, kəm koçek kuchak, kam, xurd, rîz kam, rangas kam kamna- kamna- chysyl
law/kuř kur, law lac, laj d͡zoy (zoy) pur, zâ zoə, zurə possag, baç vaçe, rika, rike, pisər piser/rîkâ kuk kor pesar, pur pur, pusar puhr puça pūθra- fyrt
can, giyan, rewan, revan reh, can roh, gan rəvân con rawân jown ro, jân can ravân, jân rūwân, jyân rūwân, jyân urvan- ud
behar, wehar bihar, behar wesar/usar spərlay vâ:âr əvəsor, bahar bārgāh vəhâr, bâhâr vehâr vasal behār, vehār bahâr wahâr vâhara- θūravâhara-
bilind/berz bilind/berz berz lwəṛ, ǰəg pilla barz, bılınd borz, bwrz bulənd, bələnd bilen(d) bülünd beleŋ boland / bârz buland, borz bârež barez- bærzond
deh/de deh des ləs da da dah da da da dah dah datha dasa dæs
hirê/hiri drē so, se se, he sey su, se se se se hrē çi- θri- ærtæ
gund, dêhat, dê, awayî gund dewe kəlay döh, da di dehāt, helk, kallag, dê dih, male, kola di de deh, wis wiž dahyu- vîs-, dahyu- vîs qæw
xwastin, wîstin xwestin waştene ɣ(ʷ)ux̌təl begovastan, jovastan piye loath, loteten xæsən, xæstən bexâsten xastən, vayistən hāse xâstan xwâstan fændyn
aw av awe/awk, owe, ou obə/ūbə âv, ö ov, wat(orandian dialect) âp ow, âv ow ou ow âb âb/aw aw âpi avô- don
key, kengî(Hewlêrî) kengê, kîngê key kəla key keyna kadi, ked ken ke key, çüvəxti ke key kay ka čim- kæd
ba, wa (pehlewanî) ba va siləi vo gwáth var bād bâd wâd wa vâta- dymgæ / wad
gurg, gur verg lewə, šarmux̌ (šarmuš̥) varg varg gurk vərg verg gürg gorg gorg gurg varka- vehrka birægh
jin, afret, zindage,gyian jin cıni/ceni x̌əd͡za (š̥əd͡za) zeyniye, zenak jen, jiyan jan, jinik zan zan zən zena zan zan žan gǝnā, γnā, ǰaini-, sylgojmag / us
sal/sał sal serre kāl sâl sor, sal sâl sâl sâl sal sāl sâl sâl θard ýâre, sarәd az
bełê, a, erê / na, nexêr erê, belê, a / na ya, heya, ê / nê, ney, ni Hao, ao, wō / na, ya ahan / na ha / ne, na ere, hān / na âhâ,æhæ/na are / nâ həri, hə / nə a, ā / na baleh, ârē, hā / na, née ōhāy / ne hâ / ney yâ / nay, mâ yâ / noit, mâ o / næ
dwênê, duêka duho vızêr parūn azira, zira, diru zir, zinə diru dîruz deydi diru diruz dêrûž diya(ka) zyō znon
ک. سۆرانی ک. کورمانجی زازاکی پەشتۆ تاتیی ئێران تاڵشی بەلۆچی گیلەکی تەبەری تاتیی قەوقاز لوڕی فارسی پاڵەوی پارتی پارسیی کۆن ئاڤێستایی ئۆسێتی

سەرچاوەکان[دەستکاری]